Manuscript ID : arch-49693 Visit : 182 Page: 79 - 96

Article Type: Original Research

Explaining the Interconnection Bethween Sense of Place and Social Relations in the Historic Bazaar of Tabriz: A Human-Centered Approach

Subject Areas :

Mina Sarvari Mehrabad ^{1
*} , Parisa Abroumand Azar ²

1 - Faculty Member, Department of Architecture, Maragheh Branch, Islamic Azad University, Maragheh, Iran
2 - Assistant Professor, Department of Architecture, Faculty of Humanities and Arts, Bonab Branch, Islamic Azad University, Bonab, Iran.

Received: 2025-03-15 Accepted : 2025-03-15 Published : 2025-03-15

Keywords: Sense of place, Social relations, Human interactions, Historic Bazaar of Tabriz, Human-centered.,

Abstract :

Sense of place and social relations are key elements in understanding human interactions and the functions of public spaces. The historic Bazaar of Tabriz, as one of the most prominent architectural and cultural symbols of Iran, serves as a setting where sense of place and social interactions play an unparalleled role. This study aims to examine the interconnection between sense of place and social relations in this historical space using a human-centered approach.The research employs a descriptive-analytical method, utilizing both quantitative and qualitative tools. In the quantitative section, the study population consists of shopkeepers and visitors of the historic Bazaar of Tabriz. Data were collected through a random sampling method by distributing questionnaires among 400 individuals, based on Cochran’s formula. In the qualitative section, semi-structured interviews were conducted with experts in relevant fields. The collected data were processed using the SPSS statistical software, Pearson correlation coefficient, and path analysis in AMOS software.The findings indicate a significant and reciprocal relationship between sense of place and the quality of social relations in the bazaar. The physical space, cultural elements, and daily activities, as influential components in strengthening the sense of place, play a crucial role in the formation and continuity of social relationships. Emphasizing a human-centered approach, this study proposes strategies to enhance social interactions and preserve the sense of place in historic bazaars, contributing to the improvement of urban life quality and cultural sustainability in such spaces.

References:

1- آبرومند آذر، پریسا؛ اکبری نامدار، شبنم؛ و ولی¬زاده، نیما(1403). تبیین راهکارهای حفاظتی مبتنی بر شناخت و آسیب‌شناسی ارزشی بازار تاریخی تبریز با تأکید بر توسعۀ گردشگری میراثی. دوفصلنامۀ علمی‌پژوهشی-معماری و شهرسازی ایران، 15 (1)، 94-77. doi:10.22034/bagh.2024.417422.5455
2- بلالی اسکویی، آزیتا؛ و جعفری، پرستو(1401). واکاوی تعاملات اجتماعی در بازار تاریخی تبریز با تأکید بر بعد کالبدی فضا (نمونۀ موردمطالعه: سرای امیر و سرای دودری). فصلنامۀ علمی‌ پژوهشی-مطالعات‌شهری، 11(42)، 102-87.
doi:10.34785/J011.2022.403
3- بیگلری، اسفندیار(1356). بازارهای ایران، همدان: انتشارات همدمی.
4- پاک‌نژاد، نوید؛ و لطیفی، غلامرضا(1397). تبیین و ارزیابی تأثیرات مؤلفه‌های محیطی بر شکل‌گیری الگوهای رفتاری در فضاهای شهری (از نظریه تا عمل: مطالعه میدان تجریش). نشریۀ علمی‌پژوهشی-باغ‌نظر، 15(69)، 66-51.
doi:10.22034/bagh.2019.82313
5- ترکاشوند، عباس؛ و مجیدی، سحر(1392). بازشناسی برخی نشانه‌ها در فضاهای شهری. دوفصلنامۀ علمی ‌پژوهشی-معماری و شهرسازی ایران، 4(6)، 15-5.
6- جهاد دانشگاهی پردیس هنرهای زیبای دانشگاه تهران(1388). بازار ایرانی: تجربه‌ای در مستندسازی بازارهای ایران، تهران: نشر جهاد دانشگاهی.
7- چپ‌من، دیوید(1395). آفرینش محلات و مکان‌ها در محیط انسان‌ساخت. ترجمۀ: شهرزاد فریادی و منوچهر طبیبیان، چاپ سوم، تهران: مؤسسۀ چاپ و انتشارات دانشگاه تهران.
8- حاتمی گلزاری، الهام؛ میرزا کوچک خوشنویس، احمد؛ بایزیدی، قادر؛ و حبیبی، فؤاد(1399). بررسی کیفی ماندگاری معماری مجموعۀ بازار تبریز از منظر پدیدارشناسی. دوفصلنامۀ علمی‌پژوهشی-اندیشۀ معماری، 4(7)، 188-172.
doi:10.30479/at.2019.11447.1304
9- حاجی حیدری، حامد؛ و متقی‌زاده، علی(1391). بازسازی‌ الگوی ‌بازاندیشی‌ گیدنز بر مبنای‌ مواضع اخیرتر او راجع به سنت. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-معماری و شهرسازی ایران، 1(3)، 83-41.
10- حق‌پرست، فرزین؛ و اسمعیلی ‌سنگری، حسین(1397). مدیریت مجموعۀ میراث جهانی بازار تاریخی تبریز با تکیه‌بر مشارکت مردم. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-مدیریت‌شهری، 17(15)، 162-145.
11- حمیدی فراهانی، همایون؛ و حشمتی، هادی(1391). بررسی جایگاه و تحولات فرهنگ در فرایند جهانی‌شدن. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-مطالعات راهبردی سیاست‌گذاری عمومی، 3(9)، 180-153.
12- حیدری، علی‌اکبر؛ مطلبی، قاسم؛ و نکویی‌مهر، فاطمه(1393). بررسی نحوۀ ارتباط میان دو مفهوم حس مکان و دل‌بستگی به مکان در خوابگاه دانشجویان. نشریۀ علمی‌پژوهشی-هنرهای زیبا: معماری و شهرسازی، 19(1)، 22-15.
doi:10.22059/jfaup.2014.55372
13- خیابانی، فرناز؛ نژادابراهیمی، احد؛ شقاقی، شهریار؛ و بلالی اسکویی، آزیتا(1403). معنای ‌مکان در معماری بازار تاریخی تبریز باتوجه ‌به رویکرد مطالعات ‌فرهنگی. فصلنامۀ علمی ‌پژوهشی-معمار ‌شهر، 3(9)، 102-83.
14- خیابانی، فرناز؛ نژادابراهیمی، احد؛ شقاقی، شهریار؛ و بلالی اسکویی، آزیتا(1402). بُعد به‌وجودآمده از پدیدارشناسی معنای ‌مکان در معماری بر مواجهه با رویکرد مطالعات فرهنگی (موردپژوهی: بازار تاریخی تبریز). فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-مطالعات مدیریت شهری، 15(56)، 91-77.
15- دبدبه، محمد(1400). طراحی بر اساس ادراک و رفتار انسانی، تهران: انتشارات طحان‌گستر.
16- دبدبه، محمد؛ تقفی‌اصل، آرش؛ محمدیان. مهرداد؛ و کوره‌پز حسنعلی‌زاده، رعنا(1402). پدیدارشناسی سُویه‌های مکانی در بوطیقای فضای معماری داخلی (موردپژوهی: مجموعۀ بازار تاریخی تبریز). فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-معماری و محیط پایدار، 1(4)، 54-37.
17- ذبیح زاده، سیده محبوبه؛ آبرومندآذر، پریسا؛ بلادی ده‌بزرگ، سیداحسان؛ و قربانی، آناهیتا(1403). تبیین راهکارهای حفاظتی مجموعه تاریخی بازار تبریز مبتنی بر شناخت و آسیب‌شناسی ارزش‌های فرهنگ-تاریخی میراث معماری. نشریۀ علمی‌پژوهشی-باغ‌نظر، 21(137)، 74-61.
18- ذکاوت، کامران؛ و دهقان، یاسمن سادات(1395). مدل مدیریت خلق مکان و مؤلفه‌های سازندۀ کیفیت در عرصۀ عمومی. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-معماری و شهرسازی آرمان‌شهر، 9(17)، 224-215.
19- رلف، ادوارد(1397). مکان و بی‌مکانی. ترجمۀ: محمدرضا نقصان‌محمدی، کاظم مندگاری و زهیر متکی، ویراستار: علی درویش‌زاده، تهران: انتشارات آرمان‌شهر.
20- زومتور، پیتر(1395). رهیافت پدیدارشناسی در اندیشۀ پیتر زومتور. ترجمۀ: مرتضی نیک‌‌فطرت و سیده‌صدیقه میرگذار لنگرودی، تهران: مؤسسۀ علم‌معمار رویال.
21- سلطان‌زاده، حسین(1395). بازارهای ایرانی، تهران: انتشارات دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
22- شهسوارانی، امیرمحمد(1397). نظریۀ تبادل اجتماعی: نظریۀ ارتباطات و تعاملات بین فردی در جامعه. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-تحقیقات رسانه، 1(1)، 70-51.
23- کفاش‌چرندابی، ندا(1397). استخراج گراف ناوبری بازار تاریخی سرپوشیدۀ تبریز برمبنای استاندارد (IndoorGML). فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-علوم و فنون نقشه‌برداری، 8(3)، 162-149.
dor:20.1001.1.2322102.1397.8.3.11.2
24- لینچ، کوین(1395). سیمای شهر. ترجمۀ: منوچهر مزینی، تهران: مؤسسۀ چاپ و انتشارات دانشگاه تهران.
25- مدیری، آتوسا؛ و ادهمی، قاسم(1394). تبیین نقش فضاهای عمومی در ارتباط ‌با سرمایه‌ی اجتماعی. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-مطالعات توسعۀ اجتماعی-فرهنگی، 3(4)، 212-185.
26- نجاری، رعنا؛ و مهدی‌نژاد، جمال‌الدین(1399). ارزیابی نقش عوامل کالبدی و عملکردی در اجتماع‌پذیری بازارهای سنتی ایران با استفاده‌ از تکنیک نحو فضا (نمونۀ موردی: بازار تبریز). نشریۀ علمی‌پژوهشی-باغ‌نظر، 17(85)، 82-67.
doi:10.22034/bagh.2020.182777.4088
27- نوربرگ-شولتز، کریستین(1392). روح مکان: به‌سوی پدیدارشناسی معماری. ترجمۀ: محمدرضا شیرازی، تهران: انتشارات رخ‌داد نو.
28- Bahmani Kazerooni, Sara. Pourjafar, Mohammadreza. (2014). Hierarchy Of Cultural Identity In Traditional Markets, Iran, The International Journal Of Engineering & Science (IJES), 3(1): 16-24.
29- Batool, Zunaira. Bahauddin,Azizi. (2025). Navigating Sense Of Place Through Lived Spaces And The Memory Of Place In Historic Anarkali Bazaar, Lahore. Journal Of Built Heritage, 9(3): 1-17.
doi:10.1186/s43238-024-00168-7
30- Chen, Xing. Liu, Yi. Li, Shengcai. Sun, Wanghu. (2022). Sensory Perception Mechanism For Preparing The Combinations Of Stimuli Operation In The Architectural Experience, Journal Of Sustainability, 14(13): 2-19. doi:10.3390/su14137885
31- Demirel, Emre. Goudarzi, Soufi Moazemi. (2023). Prospective Aspect Of Topography: The Example Of The Grand Bazaar (Kapalı Çarşı), In Istanbul. International Journal Of Architecture And Planning (ICONARP), 11(1): 229-248. doi:10.15320/ICONARP.2023.240
32- Mikhail, Alan. (2016). Climate And The Chronology Of Iranian History, Journal Of Iranian Studies, 49(6): 963-972. doi:10.1080/00210862.2016.1241609
33- Quintana Vigiola, Gabriela. (2022). Understanding Place In Place-Based Planning: From Space-To People-Centred Approaches. Journal Of Land, 11(11,2000): 1-15. doi:10.3390/land11112000

Full-Text:

تبیین هم‌پیوندی حس‌ مکان و روابط اجتماعی در بازار تاریخی تبریز؛

رویکردی انسان‌محور

مینا سروری مهرآباد1*، پریسا آبرومند آذر2

1- عضو هیئت‌علمی گروه معماری، واحد مراغه، دانشگاه آزاد اسلامی، مراغه، ایران. (نویسنده مسئول)

minasarvari1980@gmail.com

2- استادیار گروه معماری، دانشکدۀ علوم و هنر، واحد بناب، دانشگاه آزاد اسلامی، بناب، ایران.

parisa.aberoumand@gmail.com

تاریخ دریافت: [4/9/1403] تاریخ پذیرش: [16/11/1403]

چکیده

حس مکان و روابط اجتماعی از عناصر کلیدی در فهم تعاملات انسانی و کارکردهای فضاهای عمومی به‌شمار می‌روند. بازار تاریخی تبریز، به‌عنوان یکی‌ای نمادهای برجستۀ معماری و فرهنگی ایران، بستری است که در آن حس مکان و ارتباطات اجتماعی نقشی بی‌بدیل ایفاء می‌کنند. هدف این پژوهش، واکاوی هم‌پیوندی حس مکان و روابط اجتماعی در این فضای تاریخی با رویکردی انسان‌محور است. این مطالعه به‌روش توصیفی-تحلیلی و با بهره‌گیری از ابزارهای کمی و کیفی انجام شده است. در بخش کمی، جامعۀ آماری پژوهش شامل کسبه و مراجعان بازار تاریخی تبریز است که با استفاده‌ از روش نمونه‌گیری تصادفی و توزیع پرسش‌نامه در میان 400 نفر بر اساس «فرمول کوکران»، داده‌های موردنیاز گردآوری شد. در بخش کیفی، مصاحبه‌های نیمه‌ساختاریافته با کارشناسان حوزه‌های مرتبط انجام گرفت. داده‌ها با‌ استفاده ‌از نرم‌افزار آماری «اس‌پی‌اس‌اس»، «ضریب همبستگی پیرسون» و تحلیل مسیر در نرم‌افزار «ای‌ام‌او‌اس»، پردازش شدند. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که میان حس‌مکان و کیفیت روابط اجتماعی در این بازار ارتباطی معنادار و متقابل وجود دارد. فضای کالبدی، عناصر فرهنگی و فعالیت‌های روزمره، به‌عنوان اجزاء مؤثر بر تقویت حس مکان، نقش مهمی در شکل‌گیری و تداوم روابط اجتماعی ایفاء می‌کنند. این پژوهش با تأکید بر رویکرد انسان‌محور، راهکارهایی برای تقویت تعاملات اجتماعی و حفظ حس مکان در بازارهای تاریخی ارائه می‌دهد که می‌تواند به ارتقای کیفیت زندگی شهری و پایداری فرهنگی در چنین فضاهایی منجر شود.

واژگان کلیدی: حس مکان، روابط اجتماعی، تعاملات انسانی، بازار تاریخی تبریز، انسان‌محور.

1- مقدمه

فضاهای عمومی همواره نقشی محوری در زندگی شهری ایفاء کرده‌اند، به‌گونه‌ای که از آن‌ها به‌عنوان بستری برای شکل‌گیری تعاملات اجتماعی، ارتقای کیفیت زندگی و تقویت هویت شهری یاد می‌شود. این فضاها نه‌تنها مکانی برای فعالیت‌های روزمره، بلکه ابزاری برای ایجاد ارتباط میان افراد و جامعه به شمار می‌آیند (ذکاوت و دهقان، 1395). حس مکان مفهومی است که بیانگر رابطۀ عاطفی و شناختی انسان با مکان‌های خاص است. این حس به‌واسطۀ تجربه‌های فردی، ارزش‌های فرهنگی و ویژگی‌های کالبدی شکل می‌گیرد و نقشی حیاتی در ایجاد تعلق خاطر و تعاملات اجتماعی ایفاء می‌کند (خیابانی نژاد ابراهیمی، شقاقی و بلالی‌اسکویی، 1403). فضاهای عمومی نه‌تنها عرصه‌ای برای فعالیت‌های اجتماعی هستند، بلکه نقش واسطه‌ای در تقویت پیوندهای اجتماعی دارند. این فضاها با فراهم‌ کردن زمینه‌ای برای ملاقات، گفت‌وگو و فعالیت‌های مشترک، به‌عنوان پلتفرمی برای تقویت انسجام اجتماعی و ارتقای کیفیت زندگی عمل می‌کنند (مدیری و ادهمی، 1394). مطالعۀ روابط متقابل میان معماری و جامعه‌شناسی به فهم بهتر از نحوۀ تأثیر ویژگی‌های کالبدی فضا بر رفتارهای انسانی منجر می‌شود. معماری به‌عنوان عاملی کلیدی در شکل‌دهی تجربه‌های اجتماعی عمل کرده و طراحی هوشمندانه آن می‌تواند به تقویت روابط انسانی کمک کند (پاک‌نژاد و لطیفی، 1397). رویکردهای انسان‌محور در معماری بر نیازها و تجربیات کاربران تمرکز دارند. این دیدگاه، طراحی فضاهایی را پیشنهاد می‌دهد که با نیازهای روان‌شناختی، فرهنگی و اجتماعی کاربران هماهنگ باشد و بتواند حس‌ مکان را تقویت کند (حمیدی ‌فراهانی و حشمتی، 1391). بازارهای تاریخی در بسیاری از فرهنگ‌ها فراتر از نقش اقتصادی خود عمل کرده و به‌عنوان مرکز تعاملات اجتماعی و فرهنگی شناخته می‌شوند. این بازارها نمایانگر ارزش‌های تاریخی، هویت فرهنگی و الگوهای زندگی سنتی جوامع هستند (بلالی اسکویی و جعفری، 1401).

بازار تاریخی تبریز، با قدمتی چند صدساله، به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین بازارهای مسقف جهان، اهمیت فراوانی در تاریخ و فرهنگ ایران دارد. این بازار، به‌عنوان یک میراث جهانی، ازنظر معماری، کارکردهای اجتماعی و ارزش‌های فرهنگی همواره موردتوجه بوده است (حق‌پرست و اسمعیلی ‌سنگری، 1397). ساختار کالبدی بازار تبریز با معماری بی‌همتا، طاق‌ها و تیمچه‌های متنوع، علاوه بر زیبایی بصری، زمینه‌ساز تعاملات اجتماعی متعددی شده است. این بازار به‌واسطۀ برگزاری رویدادهای فرهنگی و مذهبی، نقشی فراتر از یک فضای اقتصادی ایفاء می‌کند. بازار تبریز همواره فضایی برای شکل‌گیری و تقویت روابط اجتماعی بوده است. کسبه، مشتریان و بازدیدکنندگان به‌واسطۀ فعالیت‌های اقتصادی و روزمره در این مکان، تعاملات متعددی برقرار کرده و حس همبستگی اجتماعی را تقویت می‌کنند (نجاری و مهدی‌نژاد، 1399). باوجود ارزش‌های متعدد، بازار تبریز با چالش‌هایی نیز مواجه است. به‌طور خاص این مجموعه به‌عنوان یک فضای منحصر‌به‌فرد، نمونه‌ای از پیوند معماری، فرهنگ و اجتماع است. بررسی هم‌پیوندی حس مکان و روابط اجتماعی در این بازار می‌تواند به درک عمیق‌تری از نحوۀ تأثیر ویژگی‌های فضا بر تعاملات انسانی منجر شود و الگویی برای مدیریت پایدار فضاهای تاریخی ارائه دهد. این پژوهش در تلاش است به این پرسش‌ها پاسخ دهد؛ چگونه حس مکان در بازار تاریخی تبریز شکل می‌گیرد و تقویت می‌شود؟- چه عواملی از منظر کالبدی و فرهنگی بر روابط اجتماعی در این بازار تأثیرگذار هستند؟ - و چگونه می‌توان با رویکردی انسان‌محور، پیوند میان این دو را تقویت کرد؟

2- مرور مبانی نظری و پیشینه

1-2- مبانی نظری

کریستین نوربرگ-شولتز¹ مفهوم «حس مکان» را به‌عنوان تجلی معانی و ویژگی‌های محیط درک شده توسط کاربران تعریف می‌کند. او تأکید دارد که مکان‌ها به‌واسطۀ ارتباط با خاطرات و هویت انسان، به پدیده‌هایی فراتر از فضاهای فیزیکی تبدیل می‌شوند (نوربرگ-شولتز، 1392). ادوارد رلف² در اثر «مکان و بی‌مکانی»، به اهمیت اصالت مکان و تأثیر آن بر ایجاد حس تعلق اجتماعی را موردبررسی قرار داده است؛ و به‌طور خاص، بر لزوم تعامل انسان و محیط برای ایجاد حس مکان تأکید می‌کند (رلف، 1397). یان گل³ با تمرکز بر فضاهای عمومی، بر تأثیر طراحی فضا بر تعاملات اجتماعی و کیفیت زندگی تأکید دارد. طوری که او بر این باور است که طراحی انسان‌محور می‌تواند روابط اجتماعی را تقویت کند. مارک اوژه⁴ به مفهوم «غیرمکان» را در مقابل «مکان»، معرفی کرده و به اهمیت محیط‌هایی اشاره می‌کند که از ویژگی‌های هویتی، تاریخی و اجتماعی برخوردارند؛ (بازار تبریز می‌تواند به‌عنوان یک مکان برجسته با هویت فرهنگی خاص در این چارچوب تحلیل شود). آنتونی گیدنز⁵ با تأکید بر نظریۀ ساختاربندی تأیید می‌کند که فضاها به‌واسطۀ ساختارهای اجتماعی تعریف می‌شوند و این ساختارها در روابط انسانی و تعاملات اجتماعی نقش کلیدی دارند. کوین لینچ⁶ در نوشتۀ «سیمای شهر»، به مفهوم خوانایی مکان و عناصر بصری که به ایجاد هویت مکان و حس تعلق کمک می‌کنند، پرداخته است؛ (این نظریه در تحلیل ساختار فضایی بازار تاریخی تبریز قابل استفاده است) (لینچ، 1395). پیتر زومتور⁷ بر اهمیت «فضاهای حسی»، تأکید دارد. او معتقد است که طراحی محیط باید تجربه‌های حسی افراد را تقویت کند تا حس مکان در ذهن کاربران ایجاد شود (زومتور، 1395). اروین گافمن⁸ در نظریۀ تعامل اجتماعی، به تحلیل الگوهای رفتاری در فضاهای عمومی پرداخته و نشان داده است که محیط فیزیکی چگونه بر شکل‌گیری روابط اجتماعی تأثیر می‌گذارد. هانری لوفور⁹ در نظریۀ تولید فضا، به بررسی تأثیر محیط‌های شهری بر رفتارهای اجتماعی و احساسات انسانی پرداخته و نقش فضا در بازتولید روابط اجتماعی را برجسته می‌کند و ژان بودریار¹⁰ با تمرکز بر نشانه‌شناسی و معانی فضا، بر اهمیت ارتباطات نمادین مکان‌ها و نقش آن‌ها در شکل‌گیری تعاملات اجتماعی تأکید می‌کند.

حس‌ مکان به تجربه و درک فرد از محیط پیرامون، چه از نظر فیزیکی و چه اجتماعی، اشاره دارد. این مفهوم، به‌ویژه در حوزۀ معماری و شهرسازی، اهمیت زیادی دارد؛ چراکه به هویت فرد و احساس تعلق او به فضا پیوند خورده است. در رویکرد انسان‌محور به حس مکان، تأثیرات اجتماعی، روان‌شناختی و فرهنگی فضاها بر تجربۀ انسانی در کانون توجه قرار می‌گیرد. براین‌اساس، طراحی محیط باید به‌گونه‌ای باشد که نیازهای انسانی را در اولویت قرار دهد و زمینه را برای تعاملات اجتماعی و ایجاد احساس تعلق فراهم کند (دبدبه، 1400). درواقع، انسان‌محور بودن حس مکان یعنی فضا باید شرایطی را ایجاد کند که فرد در آن احساس امنیت، راحتی و ارتباط با دیگران داشته باشد (چپ‌من، 1395). از منظر روان‌شناختی نیز، حس مکان به تأثیرات محیطی بر احساسات، افکار و رفتار افراد اشاره دارد. صاحبان اندیشه بر این باورند که مکان‌ها صرفاً بر اساس ویژگی‌های فیزیکی‌شان تعریف نمی‌شوند، بلکه تجربیات و خاطرات فردی نیز در شکل‌گیری این حس نقش اساسی ایفاء می‌کنند (حیدری، مطلبی، نکویی مهر، 1393).

روابط اجتماعی شبکه‌ای از تعاملات بین افراد در محیط‌های گوناگون است که زیربنای ساختارهای اجتماعی و فرهنگی جوامع را تشکیل می‌دهد (شهسوارانی، 1397). در فضاهای شهری و تاریخی، این روابط به‌شدت تحت تأثیر طراحی محیط قرار دارند (ترکاشوند و مجیدی، 1392). نقش محیط در شکل‌گیری رفتارهای اجتماعی مبتنی بر فضاهای عمومی و نوع تعاملات میان افراد می‌تواند باعث تقویت یا تضعیف روابط اجتماعی شود (حاجی حیدری و متقی‌زاده، 1391). به‌طور خاص، بازارها در طول تاریخ نه‌تنها مراکز اقتصادی، بلکه بستری برای تعاملات اجتماعی بوده‌اند. طراحی این فضاها باید به‌گونه‌ای باشد که ارتباط میان افراد را تسهیل کند و فرصت‌هایی برای تعامل اجتماعی فراهم آورد می‌کنند (Chen, Xing Liu & Shengcai, 2022 Sun,). در این‌ راستا، فضاهای باز و نیمه‌باز، به‌عنوان مکان‌هایی برای گردهمایی و تعامل، نقش مهمی در تقویت روابط اجتماعی ایفاء می‌کنند (Mikhail, 2016).

بازارهای تاریخی در بسیاری از شهرهای جهان، به‌ویژه در ایران، نه‌تنها به‌عنوان مراکز تجاری بلکه به‌عنوان نهادهای فرهنگی و اجتماعی عمل می‌کنند. این بازارها به‌طور معمول به‌عنوان مکان‌های اجتماع، ارتباطات فرهنگی و مبادلات اقتصادی مورداستفاده قرار می‌گرفتند (سلطان‌زاده، 1395)؛ و به‌عنوان کانون‌های تعاملات اجتماعی و فرهنگی شناخته می‌شوند. در این فضاها، افراد با یکدیگر تعامل می‌کنند، از خدمات مختلف بهره می‌برند و فرهنگ محلی را تجربه می‌کنند. ویژگی‌هایی به‌مانند معابر باریک، درهای بزرگ و فضاهای جمعی در طراحی بازار می‌توانند به تسهیل ارتباطات اجتماعی و فرهنگی کمک کنند (بیگلری، 1356). این طراحی‌ها درعین‌حال که به فعالیت‌های اقتصادی کمک می‌کنند، حس مکان و تعاملات اجتماعی را نیز تقویت می‌کنند. به عبارتی، این مجموعه‌ها نه‌تنها به‌عنوان نقاط تجاری بلکه به‌عنوان حافظه‌های اجتماعی و میراث فرهنگی عمل می‌کنند.

بازار تاریخی تبریز، به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین و مهم‌ترین بازارهای ایران، جایگاهی ویژه از نظر اجتماعی و فرهنگی دارد (خیابانی و دیگران، 1402). طراحی این مجموعه به‌گونه‌ای است که تعاملات اجتماعی و اقتصادی را تسهیل کرده و امکان تجربه‌های حسی و فرهنگی را برای بازدیدکنندگان فراهم می‌آورد. این بازار با ویژگی‌های بی‌همتای خود، ازجمله سقف‌های بلند، درهای چوبی و فضاهای سرپوشیده، همواره به‌عنوان یک بستر میراث فرهنگی و اجتماعی عمل کرده است. چنین عناصری به بازار حس ‌مکانی خاص بخشیده‌اند که در آن تعاملات اجتماعی با راحتی و لذت بیشتری شکل می‌گیرند. باتوجه ‌به اینکه این مجموعه در طول تاریخ، محلی برای تبادل کالا، خدمات و فرهنگ در سطح بین‌المللی بوده است، طراحی معماری و شهری آن نشان‌دهندۀ اهمیت این فضا به‌عنوان یک مرکز فرهنگی و اجتماعی است (جهاد دانشگاهی پردیس هنرهای زیبای دانشگاه تهران، 1388).

جدول 1. تدقیق مبانی نظری و تحلیل مفاهیم کلیدی در پژوهش

ابعاد	نگرش	چشم‌انداز پژوهش
حس مکان انسان‌محور	نوربرگ-شولتز: ارتباط محیط با خاطرات و هویت انسان رلف: اصالت مکان و تأثیر آن بر حس تعلق اجتماعی گیدنز: تأکید بر نقش ساختارهای اجتماعی در تعریف فضا لینچ: خوانایی مکان و شکل‌دهی به هویت مکان زومتور: تقویت تجربه‌های حسی برای ایجاد حس مکان	بررسی تأثیر طراحی بازار تبریز بر ایجاد حس تعلق، امنیت و راحتی کاربران
روابط اجتماعی	گل: تأثیر طراحی فضا بر تعاملات و تقویت روابط اوژه: ویژگی‌های هویتی و تاریخی فضاها در تأثیرگذاری بر روابط گافمن: تأثیر محیط فیزیکی بر الگوهای رفتاری و روابط اجتماعی لوفور: نقش محیط‌های شهری در بازتولید روابط اجتماعی بودریار: ارتباطات نمادین مکان‌ها در شکل‌دهی تعاملات	تحلیل نقش ویژگی‌های معماری در تقویت تعاملات اجتماعی و فرهنگی در بازار تبریز
بازار تاریخی *(تبریز)	نوربرگ-شولتز: نظریۀ غیرمستقیم برای تحلیل فضاهای عمومی تاریخی اوژه: کاربرد نظریه برای تحلیل بازارهای تاریخی با هویت فرهنگی خاص لینچ: تحلیل ساختار فضایی بازارهای تاریخی و تأثیر آن بر حس مکان	ارزیابی عملکرد بازار تبریز به‌عنوان حافظۀ اجتماعی و انتقال هویت فرهنگی

پژوهش حاضر با رویکردی انسان‌محور، به واکاوی پیوند میان حس مکان و روابط اجتماعی در بازار تاریخی تبریز می‌پردازد. مرور مبانی نظری نشان می‌دهد که طراحی کالبدی، عناصر فرهنگی، فعالیت‌های اجتماعی و اقتصادی این بازار، نقشی کلیدی در شکل‌گیری تعاملات انسانی و تداوم حس مکان ایفاء می‌کنند. طوری که بر پایۀ (جدول 1)، می‌توان تدقیق این تفحص را ارائه کرد.

2-2- پیشینۀ پژوهش

میراث معماری به مجموعه‌ای از بناها و فضاهای تاریخی اطلاق می‌شود که به‌عنوان گواهی ملموس از هویت فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی یک جامعه در طول زمان عمل می‌کنند. حفاظت ارزشی به رویکردی نظام‌مند اشاره دارد که هدف آن صیانت از ارزش‌های ذاتی این میراث، اعم از مادی و غیرمادی، با تأکید بر شناخت عمیق ابعاد مختلف اثر است. در این ‌راستا، ارزش‌های فرهنگی-تاریخی همچون قدمت، اصالت، سنت‌های آیینی، اعتقادات مذهبی و حیات اجتماعی، نقش محوری در تعیین هویت و تداوم حیات میراث ایفاء می‌کنند. از سویی، ارزش‌های کالبدی شامل ویژگی‌های فیزیکی اثر به‌مانند سبک معماری، مصالح به‌کاررفته، پیوستگی فضایی و انطباق با شرایط محیطی است که به عنوان شالودۀ ملموس میراث شناخته می‌شوند. آسیب‌شناسی نیز فرایند شناسایی و تحلیل تهدیدهایی است که این ارزش‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهند؛ ازجمله مداخلات ناسازگار، تغییر کاربری‌های نامناسب، فرسایش ساختاری و کاهش تعاملات اجتماعی-فرهنگی. ترکیب این مفاهیم در قالب راهبردهای حفاظتی یکپارچه، نه‌تنها موجب تقویت ماندگاری کالبدی اثر می‌شود، بلکه پویایی معنایی و هویتی آن را در بستر زندگی معاصر تضمین می‌کند (ذبیح‌زاده و دیگران، 1403).

پدیدارشناسی به‌عنوان رویکردی فلسفی، به بررسی تجربه‌های حسی و ادراکی انسان از فضاها می‌پردازد و با تأکید بر تعامل ذهن و مکان، به تحلیل پویایی‌های روح ‌مکان و تأثیرات محیطی بر ذهنیت افراد تمرکز دارد. بوطیقای فضای معماری داخلی، به‌مثابۀ هنر خلق فضاهای معنادار، به تبیین ساختارهای زیبایی‌شناختی و هنری در طراحی محیط‌های داخلی متمرکز است و با پیوند عناصر فرهنگی و تاریخی، به دنبال تقویت هویت و حس تعلق در فضا است. به‌طوری‌که سویه‌های مکانی نیز به ابعاد چندلایه و عناصر تشکیل‌دهندۀ مکان اشاره دارند که شامل ویژگی‌های کالبدی، معنایی و تجربیاتی است که در تعامل با کاربران، هویت واحد و پایداری فضایی را شکل می‌دهند (دبدبه و دیگران، 1402). این سه مفهوم در کنار یکدیگر، چارچوبی برای درک عمیق‌تر از رابطۀ انسان با محیط ساخته‌شده و حفظ میراث فرهنگی در بافت‌های تاریخی به‌مانند بازار تبریز فراهم می‌کنند.

ماندگاری در معماری به‌عنوان تداوم تاریخی و فرهنگی یک اثر در گذر زمان تعریف می‌شود که نه‌تنها متکی بر ویژگی‌های کالبدی، بلکه وابسته به تعامل انسان با فضا و توانایی آن در پاسخ‌گویی به نیازهای متغیر اجتماعی، اقتصادی و معنوی است. معماری در این چارچوب، تجسم عینی فرهنگ یک جامعه است که از طریق کالبد مادی، ارزش‌ها و تجربه‌های انسانی را بازتاب می‌دهد و به قضاوت گذاشته می‌شود. پارادایم پدیدارشناسی با رویکردی تفسیری، بر شناخت «روح مکان» و «حس مکان»، به‌عنوان عوامل کلیدی ماندگاری تأکید دارد. این پارادایم، واقعیت را مشروط به تجربۀ زیستۀ انسان می‌داند و با تمرکز بر ادراک به‌واسطۀ فضا، به بررسی رابطۀ وجودی افراد با محیط می‌پردازد. در این نگاه، ماندگاری معماری از طریق خلق فضاهایی حاصل می‌شود که هویت تاریخی، انعطاف‌پذیری عملکردی و توانایی ایجاد خاطرۀ جمعی را درهم می‌آمیزند و حس تعلق را در مخاطب زنده نگه می‌دارند (حاتمی گلزاری و دیگران؛ 1399).

هویت فرهنگی به مجموعۀ اعمال، باورها، هنرها، اعتقادات و یافته‌های اجتماعی اطلاق می‌شود که از طریق جامعه به ارث رسیده و چارچوب زندگی را شکل می‌دهند. این هویت در فضاهای عمومی به‌مانند بازارهای سنتی ایران، از طریق تعاملات اجتماعیِ کاربران تقویت و منتقل می‌شود. تعاملات اجتماعی در این بسترها شامل فعالیت‌هایی نظیر تبادل کالا، مشارکت در مراسم مذهبی و اجتماعی، تشکیل نهادهای صنفی و تبادل اخبار و اطلاعات است که نه‌تنها پیوندهای اجتماعی را مستحکم می‌کنند، بلکه به‌عنوان بستری برای نمایش و انتقال ارزش‌های فرهنگی عمل می‌نمایند. در بازارهای سنتی ایران، این تعاملات در کنار کارکردهای اقتصادی و مذهبی، هویت فرهنگی را در قالب الگوهای کالبدی (به‌مانند تیمچه‌ها، راسته‌ها، مساجد و غیره) و رفتاری (به‌مثابۀ هم‌بستگی صنفی و مشارکت در مراسم)، بازتاب می‌دهند. این هم‌پیوندی بین فعالیت‌های فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی، نه‌تنها پایداری اجتماعی را تقویت می‌کند، بلکه هویت منحصربه‌فرد این فضاها را به‌عنوان نمادهایی زنده از فرهنگ ایرانی-اسلامی تثبیت می‌نماید (Bahmani Kazerooni & Pourjafar, 2014).

مکان‌سازی، فرایندی اجتماعی-فرهنگی است که طی آن افراد و جوامع از طریق فعالیت‌های روزمره، تعاملات و تجربیات مشترک، فضاهای فیزیکی را به مکان‌های معنادار تبدیل می‌کنند. این مفهوم بر ایجاد دل‌بستگی عاطفی، معانی نمادین و حس تعلق به فضاها تأکید دارد و از دو رویکرد اصلی نشئت می‌گیرد: مردم-‌محور؛ که بر نقش جوامع در شکل‌دهی مکان‌ها از طریق کنش‌های اجتماعی و فرهنگی تمرکز دارد و فضا-محور؛ که بیشتر بر طراحی فیزیکی و نقش متخصصان در ساخت محیط‌های کارآمد متمرکز است. برنامه‌ریزی مکان‌محور نیز رویکردی است که با رد روش‌های کلیشه‌ای و یکسان، بر ویژگی‌های منحصربه‌فرد هر مکان (به‌مانند زمینه‌های فرهنگی، اجتماعی و محیطی)، تأکید می‌کند و هدف آن ایجاد سیاست‌هایی است که مشارکت جامعه و نیازهای محلی را در اولویت قرار دهد. درحالی‌که در کشورهای شمال جهانی، این برنامه‌ریزی غالباً با مشارکت محدود و از بالا به پایین اجرا می‌شود، تجربۀ سکونتگاه‌های غیررسمی در جنوب جهانی نشان می‌دهد که مکان‌سازی پایین به بالا و خودجوش توسط ساکنان، می‌تواند الهام‌بخش رویکردهای مشارکتی و انعطاف‌پذیرتر در برنامه‌ریزی شهری باشد (Quintana Vigiola, 2022).

فضای داخلی گرند بازار استانبول با طراحی منحصربه‌فرد خود، تعاملات اجتماعی را به شکلی پویا تسهیل می‌کند. ساختار این بازار، شامل شبکۀ پیچیده‌ای از خیابان‌ها، گذرگاه‌ها و دکان‌های بدون ویترین است که مرز بین فضای داخلی و خارجی را محو می‌سازد. نبود مانع فیزیکی میان فروشندگان و مشتریان، امکان ارتباط مستقیم، لمس کالاها و تعامل چهره‌به‌چهره را فراهم می‌کند، همان‌گونه که در مفهوم «داگانا»-(سکو)، سومری ریشه دارد. گسترش افقی و اتصال فضاها به یکدیگر از طریق هسته‌های مرکزی با چهار دروازه حرکت آزادانه و کشف پیوستۀ فضاهای جدید را ممکن می‌سازد. این ویژگی‌های توپوگرافی نظیر نفوذپذیری، تداوم فضایی و تأخیر در رسیدن به مقصد نهایی، نه‌تنها گردش افراد را تشویق می‌کند، بلکه زمینه‌ای برای تعاملات چند فرهنگی و اجتماعی فراهم می‌آورد. به‌گفتۀ مسافران تاریخی مانند ادموندو ده آمیچیس11 این بازار به‌مثابه «صحنه‌ای باز»، عمل می‌کند که در آن اجتماعات مختلف ترک، یونانی، ارمنی و یهودی در تعامل دائمی قرار می‌گیرند؛ بنابراین، فضای داخلی گرند بازار، فراتر از یک محیط تجاری، به مکانی تبدیل شده که در آن پیوندهای اجتماعی و فرهنگی از طریق طراحی هوشمندانۀ توپوگرافی تقویت می‌شود (Demirel & Goudarzi, 2023).

حس مکان به‌عنوان ترکیبی پیچیده از معانی، نمادها و کیفیت‌های مرتبط با یک مکان خاص تعریف می‌شود که از طریق تجربیات ذهنی و تعاملات اجتماعی شکل می‌گیرد. در بازارهای تاریخی به‌مانند بازار انارکلی لاهور، این حس با ویژگی‌های فضای زیسته، شامل خاطرات، رفتارها و احساسات کاربران، تقویت می‌شود. نظریۀ سه‌گانه فضایی هانری لوفور (فضای تصورشده، ادراک‌شده و زیسته)، چارچوبی برای درک این پویایی‌ها ارائه می‌دهد، به‌طوری‌که فضای زیسته به‌عنوان بستری از تجربیات روزمره و روایت‌های تاریخی، هویت مکان را می‌سازد. روایت‌ها، چه از طریق داستان‌های شفاهی و چه نشانه‌های معماری، نقش کلیدی در انتقال حافظۀ جمعی و تقویت تعلق خاطر به مکان ایفاء می‌کنند. حفاظت از میراث در چنین بافت‌هایی نه‌تنها شامل حفظ کالبد فیزیکی، بلکه توجه‌به ابعاد ناملموس همچون خاطرات، فعالیت‌های اقتصادی-اجتماعی و تعاملات انسانی است تا هویت پویا و چندلایه این فضاهای تاریخی به‌عنوان موزه‌های زنده تداوم یابد (Batool & Bahauddin, 2025). می‌توان برپایۀ (جدول 2)، پیشینۀ مطالعات انجام‌گرفته را به‌صورت تفصیلی موردواکاوی قرار داد.

جدول 2. پیشینه‌شناسی تفصیلی

ردیف	نویسنده	سال	عنوان	روش	نتایج
1	ذبیح‌زاده و دیگران	1403	تبیین راهکارهای حفاظتی مجموعه تاریخی بازار تبریز مبتنی‌بر شناخت و آسیب‌شناسی ارزش‌های فرهنگ-تاریخی میراث معماری	کیفی مبتنی‌بر داده‌های اکتشافی	حفاظت ارزشی میراث معماری با شناسایی تهدیدها و تقویت ارزش‌های فرهنگی و کالبدی، هویت و پویایی آن را در دنیای معاصر حفظ می‌کند.
2	دبدبه و دیگران	1402	پدیدارشناسی سُویه‌های مکانی در بوطیقای فضای معماری‌داخلی (موردپژوهی: مجموعۀ بازار تاریخی تبریز)	کمی-کیفی راهبرد توصیفی-تحلیلی	ترکیب پدیدارشناسی، بوطیقای فضای معماری داخلی و سویه‌های مکانی، چارچوبی برای درک عمیق‌تر از رابطۀ انسان با محیط ساخته‌شده و حفظ میراث فرهنگی در بافت‌های تاریخی به‌مانند بازار تبریز فراهم می‌کند.
3	حاتمی گلزار و دیگران	1399	بررسی کیفی ماندگاری معماری مجموعۀ بازار تبریز از منظر پدیدارشناسی	کیفی رویکرد پدیدارشناسی	ماندگاری در معماری از طریق ترکیب هویت تاریخی، انعطاف‌پذیری عملکردی و ایجاد خاطرۀ جمعی، فضاهایی خلق می‌کند که حس تعلق را در مخاطب زنده نگه می‌دارند و بر تعامل انسان با فضا تأکید دارند.
4	Bahmani Kazerooni & Pourjafar	2014	Hierarchy Of Cultural Identity In Traditional Markets, Iran	توصیفی-تحلیلی	هویت فرهنگی در بازارهای سنتی ایران از طریق تعاملات اجتماعی و فرهنگی تقویت‌شده و هویت منحصربه‌فرد این فضاها را تثبیت می‌کند.
5	Quintana Vigiola	2022	Understanding Place In Place-Based Planning: From Space-To People-Centred Approaches	کیفی	مکان‌سازی از طریق فعالیت‌های اجتماعی و تجربیات مشترک، فضاهای فیزیکی را به مکان‌های معنادار تبدیل می‌کند و بر ایجاد حس تعلق و مشارکت جامعه در برنامه‌ریزی شهری تأکید دارد.
6	Demirel & Goudarzi	2023	Prospective Aspect Of Topography: The Example Of The Grand Bazaar (Kapalı Çarşı), In Istanbul	تفسیری-تاریخی	فضای داخلی گرند بازار استانبول با طراحی منحصربه‌فرد خود، تعاملات اجتماعی و فرهنگی را از طریق شبکه‌های پیچیده و بدون مرز فیزیکی میان فروشندگان و مشتریان تسهیل می‌کند و به مکانی برای پیوندهای اجتماعی و چندفرهنگی تبدیل می‌شود.
7	Batoo & Bahauddin	2025	Navigating Sense Of Place Through Lived Spaces And The Memory Of Place In Historic	ترکیبی	حس مکان در بازارهای تاریخی به‌مانند بازار انارکلی لاهور از طریق تجربیات زیسته، خاطرات و تعاملات اجتماعی شکل می‌گیرد و با استفاده‌ از نظریۀ لوفور، هویت‌مکان به‌مثابۀ روایت‌ها و حافظۀ جمعی تقویت می‌شود، جایی که حفاظت از میراث شامل ابعاد فیزیکی و ناملموس برای حفظ هویت پویا و چندلایه این فضاها است.

جنبۀ نوآوری این پژوهش در این است که به‌طور خاص به رابطۀ میان حس مکان و روابط اجتماعی در بازار تاریخی تبریز پرداخته است. برخلاف مطالعات معمول که به‌طور جداگانه به این دو مقوله توجه دارند، این تحقیق سعی دارد تا این دو عنصر را دریک فضای تاریخی با رویکردی انسان‌محور تحلیل کند. با استفاده ‌از ترکیب روش‌های کمی و کیفی، این پژوهش به بررسی تأثیرات فضای فیزیکی، فعالیت‌های اجتماعی و فرهنگی در شکل‌گیری حس مکان و تقویت روابط اجتماعی در این بازار می‌پردازد. این رویکرد می‌تواند به درک بهتری از تعاملات اجتماعی در فضاهای تاریخی و کمک به حفاظت و توسعۀ آن‌ها بیانجامد.

3- روش‌شناسی

پژوهش حاضر باهدف تبیین هم‌پیوندی حس مکان و روابط اجتماعی در بازار تاریخی تبریز و با بهره‌گیری از رویکردی ترکیبی طراحی و اجرا شده است. چارچوب اصلی روش‌شناسی مبتنی‌بر راهبرد توصیفی-تحلیلی انتخاب شده که امکان بررسی چندمنظری و دقیق پدیده‌های مرتبط با حس مکان و تعاملات اجتماعی را فراهم می‌کند. در مرحلۀ نخست، پژوهش با بهره‌گیری مطالعات کتابخانه‌ای و اسنادی به شناسایی و تدوین عناصر مؤثر در شکل‌گیری حس مکان و روابط اجتماعی در بازارهای تاریخی پرداخته است. در این مرحله، اسناد تاریخی، پژوهش‌های پیشین و منابع علمی مرتبط با موضوع به‌عنوان پایه‌های نظری مورداستفاده قرار گرفتند. در مرحلۀ دوم، چارچوب مفهومی پژوهش طبق (جدول 3)، تدوین شده است که در آن عناصر اصلی مرتبط با حس مکان و روابط اجتماعی در قالب چهار آیتم کلیدی مطرح شده‌اند: 1. کالبدی؛ 2. فرهنگی؛ 3. اجتماعی؛ و 4. اقتصادی. طوری که هریک با زیرآیتم‌های با مجموع بیست‌ودو زیرآیتم مورد ارزیابی قرار گرفته‌اند. فرض بر این است که این عناصر و ارتباطات میان آن‌ها، نه‌تنها حس تعلق و تعاملات اجتماعی را در بازار تاریخی تبریز تقویت می‌کنند، بلکه می‌توانند به‌عنوان الگویی برای مدیریت و طراحی سایر فضاهای عمومی و تاریخی به کار گرفته شوند.

جدول 3. مسیر فرایند پژوهش حاضر

ردیف	آیتم‌ها و زیرآیتم‌های مورد تبیین
1	کالبدی تناسب‌فضایی-نور طبیعی-کیفیت مصالح-مسیر دسترسی-تزئینات معماری-سازمان‌دهی فضایی-نگهداری بنا
2	فرهنگی ارزش تاریخی-آداب‌ورسوم-صنایع‌دستی-هویت‌فرهنگی
3	اجتماعی تعامل اجتماعی-فضای عمومی-حس‌تعلق-رفتار جمعی-خودمحوری-انعطاف‌پذیری
4	اقتصادی احساس امنیت-آرامش ذهنی-جذابیت محیط-کاهش استرس-حس کنجکاوی

در بخش کمی، جامعۀ آماری پژوهش شامل کلیۀ فعالان و مراجعه‌کنندگان بازار تاریخی تبریز در نظر گرفته شد. به‌منظور تعیین حجم نمونه، از «فرمول کوکران»، استفاده شد که بر اساس آن تعداد 400 نفر به‌عنوان نمونۀ آماری به روش نمونه‌گیری تصادفی انتخاب گردید. ابزار جمع‌آوری داده‌ها در این بخش، پرسش‌نامه‌ای بود که به‌طور خاص برای سنجش ارتباط میان حس مکان و روابط اجتماعی طراحی شد. این پرسش‌نامه شامل سؤالاتی در رابطه ‌با ابعاد معماری، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی بازار بود که تأثیر این عوامل را بر تجربه و احساس کاربران نسبت به مکان و تعاملات اجتماعی آن بررسی می‌کرد. برای جمع‌آوری اطلاعات کیفی، از مصاحبه‌های نیمه ساختاریافته با متخصصان حوزه‌های مرتبط استفاده شد. این مصاحبه‌ها به‌منظور استخراج دیدگاه‌های بین‌رشته‌ای و تجارب عملی دربارۀ عوامل مؤثر بر حس مکان و روابط اجتماعی در بازارهای تاریخی انجام گرفت. همچنین، مشاهده‌های میدانی در بخش‌های مختلف بازار تبریز انجام شد تا ویژگی‌های کالبدی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی، آن به‌صورت مستقیم ارزیابی شود. این مشاهدات شامل بررسی ساختار فضایی، تزئینات معماری، مسیرهای دسترسی و الگوهای رفتاری کاربران بود. برای تحلیل داده‌های کمی، نرم‌افزار «اس‌پی‌اس‌اس» و «ضریب هم‌بستگی پیرسون»، به‌منظور بررسی روابط میان متغیرهای پژوهش به کار گرفته شد. همچنین، داده‌های گردآوری‌شده با استفاده ‌از نرم‌افزار «ای‌ام‌او‌اس»، تحلیل و مدل‌سازی شدند تا روابط علی میان آیتم‌ها مشخص و تأثیرات متقابل عناصر معماری و اجتماعی بازار بر حس مکان و تعاملات اجتماعی کاربران تبیین گردد. این فرایند ترکیبی از تحلیل داده‌های کمی و کیفی، چارچوبی جامع برای درک هم‌پیوندی میان ویژگی‌های معماری بازار تبریز، حس‌مکان و روابط اجتماعی فراهم آورد. نتایج این تحلیل‌ها به تدوین الگویی مفهومی منجر شد که می‌تواند در بهبود طراحی و مدیریت فضاهای تاریخی مشابه به کار رود.

4- یافته‌ها

4-1- قلمروی جغرافیایی پژوهش

در میان بازارهای تاریخی جهان، بازار تبریز به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین و ارزشمندترین نمونه‌های معماری سنتی ایران شناخته می‌شود. این مجموعه که در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است، نه‌تنها قلب تپندۀ تجارت در مسیر جادۀ ابریشم بوده، بلکه تجلی‌گاه هویت فرهنگی و تاریخی تبریز نیز محسوب می‌شود. ساختار یکپارچه و پیچیدۀ آن، همراه با تلفیق هوشمندانۀ عناصر معماری، عملکردی و فرهنگی، جایگاهی منحصربه‌فرد در میان بازارهای سنتی جهان برای آن رقم زده است (آبرومندآذر، اکبری نامدار و ولیزاده، 1403). این بازار، در نقش عظیم‌ترین سازۀ سرپوشیدۀ جهان، در عرصه‌ای به وسعت سی هکتار و حریمی هفتاد هکتاری گسترده شده است. این مجموعه با مساحتی بیش از یک میلیون مترمربع و ساختاری چندمحوری، الگویی کم‌نظیر از پیچیدگی فضایی و ارتباطات شهری را ارائه می‌دهد. راسته‌های اصلی و فرعی، همراه با کاروانسراها، تیمچه‌ها، بازارچه‌ها، مساجد، مدارس، یخچال‌ها و حمام‌ها، شبکه‌ای پویا از فعالیت‌های تجاری، اجتماعی و فرهنگی را شکل داده‌اند. همچنین، ویژگی‌های معماری بازار، ازجمله طاق‌ها، نورگیرها و کاربندی‌های هنری، علاوه‌بر عملکردی بودن، بُعد زیبایی‌شناختی این فضای تاریخی را برجسته می‌سازند (کفاش‌چرندابی، 1397). مجموعۀ بازار، شبکه‌ای به‌هم‌پیوسته از راسته‌ها، سراها، دالان‌ها و کاروانسراها، ساختاری منحصربه‌فرد را شکل داده که نه‌تنها پیونددهندۀ فضاهای تجاری، بلکه بستری برای تعاملات اجتماعی و فرهنگی بوده است. در چنین فضایی، حس مکان و هویت اجتماعی درهم‌تنیده شده و در گذر زمان، بازار را به قلب تپندۀ شهر تبدیل کرده است. ترکیب معماری داخلی و خارجی این مجموعه، علاوه‌بر زیبایی، پاسخی به نیازهای زیست‌محیطی، اقتصادی و فرهنگی بوده و آن را به شناسنامه‌ای زنده از تاریخ و هویت تبریز بدل کرده است (دبدبه و دیگران، 1402). این تحقیق با تمرکز بر بررسی عمیق وجوه مکانی و عناصر هویتی بازار، نشان می‌دهد که چگونه عوامل کارکردی و معمارانه در کنار هم توانسته‌اند ماندگاری این اثر جاودان را تضمین کنند. چنین بازاری، با ظرفیت بالای خود در تعاملات اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی، نمادی از شکوه تاریخی و آیندۀ پرامید شهر تبریز به‌شمار می‌آید. تشریح مستندات بازار تاریخی تبریز طبق (جدول 3)، قابل بحث بوده است.

جدول 3. تشریح مستندات گسترۀ شهر و بازار تاریخی تبریز

موقعیت جغرافیایی شهر تبریز
$C:\Users\Mohammad\Desktop\فایل کتاب‌های (محمد دبدبه)\تصاویر جهت طراحی جلد کتاب\TABRIZ-Map.jpg$
بازار تاریخی تبریز
$C:\Users\Mohammad\Desktop\خیابانی\BAZAR TABRIZ.03.png$	$C:\Users\Mohammad\Desktop\خیابانی\BAZAR TABRIZ.02.png$

پیوند میان حس مکان و روابط اجتماعی در بستر فضاهای تاریخی، مفهومی فراتر از یک کارکرد صرفاً تجاری را به نمایش می‌گذارد. در این چارچوب، بازار تاریخی تبریز با شبکه‌ای پیچیده از راسته‌ها و فضاهای متنوع، بستری برای شکل‌گیری تعاملات انسانی در طول تاریخ بوده است. روابط اجتماعی در این بازار، از تعاملات تجاری روزمره تا مناسبات فرهنگی و آیینی، نشان‌دهندۀ جایگاه ویژه‌ای است که این مکان در زندگی ساکنان تبریز داشته است. حس مکان در این بازار نه‌تنها به‌واسطۀ معماری بی‌همتا و عناصر زیبایی‌شناسانه آن تقویت شده، بلکه از طریق خاطرات جمعی، مراسم محلی و تاریخ غنی آن نیز به‌وجود آمده است. این بازار، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مراکز اقتصادی و اجتماعی شهر، نقشی کلیدی در شکل‌گیری و تقویت روابط اجتماعی در مقیاس محلی و فرامحلی ایفاء کرده است. گستردگی فیزیکی آن، با مساحت چشمگیر و تعدد فضاهای معماری، نه‌تنها انعکاسی از عظمت اقتصادی شهر در گذشته است، بلکه گواهی بر اهمیت اجتماعی و فرهنگی آن نیز محسوب می‌شود. فضاهای متنوعی نظیر تیمچه‌ها، سراها، مساجد و حمام‌ها، امکان برقراری تعاملات انسانی را فراهم آورده‌اند و به ایجاد حس مکان کمک کرده‌اند. این تعاملات در گذر زمان، هویت اجتماعی خاصی را برای این بازار رقم زده که امروزه همچنان قابل‌مشاهده است. با فراهم‌آوری بستری برای ارتباطات انسانی و شکل‌دهی به روابط اجتماعی پایدار، این بازار نمونه‌ای بی‌بدیل از ترکیب معماری، فرهنگ و اقتصاد در قالب یک فضای شهری زنده و پویا محسوب می‌شود.

4-2- تحلیل یافته‌ها

باتوجه ‌به محوریت پژوهش جاری (بازار تاریخی تبریز)؛ ابتدا در این بخش به شرح ویژگی‌های جامعۀ آماری و اطلاعات پاسخ‌دهندگانی می‌پردازیم که در انجام تحقیق و تکمیل پرسش‌نامه مشارکت داشته‌اند. نتایج به‌دست‌آمده حاکی از آن است که 66 درصد از افراد مراجعه‌کننده مرد و 34 درصد زن هستند. این افراد در گروه‌های سنی 20 تا 60 سال قرار دارند. ازلحاظ شغلی، 87 درصد از آن‌ها در مشاغل مرتبط با تجارت، 4 درصد در فعالیت‌های خدماتی و 9 درصد در موقعیت‌های مدیریتی و سایر حرفه‌ها فعالیت می‌کنند. به‌طور مشخص، 85 درصد از مراجعه‌کنندگان دارای سابقۀ بیش از 15 سال حضور و تعامل در بازار هستند، درحالی‌که 15 درصد کمتر از 5 سال در این فضا فعالیت داشته‌اند. 90 رصد افراد بیش از 50 ساعت در هفته در فضای بازار حضور دارند که این موضوع اهمیت ارزیابی ویژگی‌های کالبدی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی بازار و تأثیر آن بر حس مکان و روابط اجتماعی را نشان می‌دهد. ازاین‌رو، توجه به این ویژگی‌ها برای تقویت حس تعلق، بهبود تعاملات اجتماعی و نهایتاً ارتقاء کیفیت تجربۀ حضور در فضای بازار تاریخی تبریز امری ضروری است.

طبق (جدول 4)، «آیتم کالبدی»؛ با تحلیل M-874/2 بالاترین ارزیابی ادراک سازگار را کسب و در سطح اول قرار دارد. «آیتم فرهنگی»؛ با تحلیل M-718/2 در سطح دوم و «آیتم اجتماعی»؛ با تحلیل M-526/2 در سطح سوم و نیز «آیتم اقتصادی»؛ با تحلیل M-467/2 در سطح چهارم و کمتر‌ترین سطح قرار داشته است که در ارتباط ‌با آیتم‌های دیگر از ادراک سازگار ناچیز است. طبق (نمودار 1)، با گروه‌بندی چهار آیتم کلیدی ارزیابی ادراک سازگار مورد تبیین است.

جدول 4. آمار ارزیابی ادراک سازگار؛ آیتم‌های کلیدی

آیتم‌های کلیدی	N	M	SE	SD	SK	KURT	MIN	MAX
آیتم کالبدی	388	874/2	04/0	551/0	062/0-	821/0-	43/1	14/4
آیتم فرهنگی	388	718/2	044/0	606/0	387/0	537/0-	00/1	50/4
آیتم اجتماعی	388	526/2	047/0	652/0	082/0	369/0-	00/1	40/4
آیتم اقتصادی	388	467/2	044/0	606/0	387/0	265/0-	00/1	4.00
برآیند نهایی از کل مجموعه	388	655/2	563/0	551/0	233/0	461/0-	23/1	05/4

نمودار 1. طبقه‌بندی چهار آیتم کلیدی با محوریت هم‌پیوندی حس مکان و روابط اجتماعی

زیرآیتم‌های مورد تبیین طبق (جدول 5)، همچون «سازمان‌دهی فضایی»؛ با تحلیل M-42/3 بالاترین ارزیابی ادراک سازگار را دریافت و در سطح اول قرار دارد. «صنایع‌دستی»؛ با تحلیل M-31/3 در سطح دوم و «جذابیت محیط»؛ با تحلیل M-26/3 در سطح سوم و «کیفیت مصالح»؛ با تحلیل M-16/3 در سطح چهارم و نیز «خودمحوری»؛ با تحلیل M-57/1 در کمترین سطح قرار داشته است که در ارتباط ‌با آیتم‌های دیگر از ادراک سازگار ناچیز است. همچنین جامعۀ آماری در ارتباط ‌با ارزیابی ادراک سازگار با نمونۀ پژوهی مورد کاوش (بازار تاریخی تبریز)، در تبیین هم‌پیوندی حس مکان و روابط اجتماع با رویکردی انسان‌محور مدنظر است.

جدول 5. آمار ارزیابی ادراک سازگار؛ زیرآیتم‌های حاصله از آیتم‌های

آیتم‌های حاصلۀ رویکرد انسان‌محور؛ زیرآیتم‌ها در تبیین «ادراک سازگار»	N	M	SE	SD	SK	KURT	MIN	MAX
تناسب فضایی	400	80/2	04/0	63/0	09/0-	06/0-	00/1	00/4
نور طبیعی	400	41/2	04/0	57/0	18/0-	70/0-	00/1	00/4
کیفیت مصالح	400	16/3	06/0	90/0	04/0-	78/0-	00/1	00/5
کیفیت مصالح	400	63/2	06/0	87/0	08/0-	05/0-	00/1	00/5
مسیر دسترسی	400	95/2	05/0	75/0	22/0-	16/0-	00/1	00/5
تزئینات معماری	400	76/2	06/0	92/0	31/0	73/0-	00/1	00/5
ارزش تاریخی	400	52/2	07/0	09/1	34/0	58/0-	00/1	00/5
آداب‌ورسوم	400	25/2	06/0	98/0	70/0	07/0-	00/1	00/5
تعامل اجتماعی	400	50/2	08/0	18/1	42/0	67/0-	00/1	00/5
احساس امنیت	400	19/2	07/0	14/1	03/1	47/0	00/1	00/5
صنایع‌دستی	400	31/3	06/0	89/0	16/0-	51/0-	00/1	00/5
هویت فرهنگی	400	80/2	07/0	10/1	05/0	63/0-	00/1	00/5
فضای عمومی	400	24/2	07/0	03/1	65/0	18/0-	00/1	00/5
آرامش ذهنی	400	85/1	06/0	87/0	02/1	95/0	00/1	00/5
سازمان‌دهی فضایی	400	42/3	07/0	04/1	64/0-	07/0-	00/1	00/5
جذابیت محیط	400	26/3	08/0	27/1	40/0-	92/0-	00/1	00/5
کاهش استرس	400	70/2	06/0	91/0	03/0	52/0-	00/1	00/5
حس کنجکاوی	400	63/2	05/0	80/0	15/0-	07/0	00/1	00/5
حس تعلق	400	09/3	05/0	74/0	39/0-	04/1	00/1	00/5
رفتار جمعی	400	50/2	06/0	94/0	20/0	34/0-	00/1	00/5
خودمحوری	400	57/1	04/0	65/0	99/0	10/0	00/1	00/5
انعطاف‌پذیری	400	90/2	05/0	76/0	22/0-	17/0-	00/1	00/4
تدقیق نهایی در تبیین ادراک سازگار با رویکرد انسان‌محور	400	95/2	06/0	91/0	11/0-	67/0-	00/1	00/5
حس مکان و روابط اجتماعی	400	889/2	035/0	879/0	002/0-	944/0-	00/1	00/5

با تمرکز بر چارچوب مفهومی پژوهش، نتایج تحلیل‌ها با بهره‌گیری از نرم‌افزار «اس‌پی‌اس‌اس؛ 24»، صورت گرفت و درنتیجه مدل کامل رویکردی انسان‌محور در نرم‌افزار «ای‌ام‌او‌اس»، مورد ارزیابی قرار گرفت. این پژوهش برای ارزیابی رابطه بین بیست‌ودو زیرآیتم با خصیصه‌های مرتبط با هم‌پیوندی حس مکان (متغیر تابع) و هم‌پیوندی روابط اجتماعی (متغیر پیش‌بین)، به‌واسط ضریب همبستگی (R)، برخوردار است. طبق (جدول 6)، با در نظر داشت “P”، برای تمامی خصیصه‌ها پایین‌تر از 05/0 است که این تحلیل حاکی ‌از آن بوده است که ادراک سازگار در خصیصه‌های تبیین هم‌پیوندی حس مکان و روابط اجتماعی در بازار تاریخی تبریز؛ رویکردی انسان‌محور مؤثر است. همچنین، مابین جذابیت محیط-نگهداری بنا-تناسب‌فضایی-رفتار جمعی-هویت‌فرهنگی در تحلیل(R)-، مسیر پایدار همراه بوده است (79/0<(R)<60/0). طوری که مابین کیفیت مصالح-تعامل اجتماعی-تزئینات معماری-مسیر دسترسی-جذابیت محیط-فضای عمومی-سازمان‌دهی فضایی-حس کنجکاوی-انعطاف‌پذیری-آداب‌ورسوم-ارزش تاریخی در تحلیل(R)-، مسیر ناپایدار همراه بوده است (59/0<(R)<40/0).

جدول 6. تحلیل(P) ، و (R)، در تبیین ادراک سازگار؛ هم‌پیوندی حس مکان و روابط اجتماعی در بازار تاریخی تبریز

آیتم‌های حاصلۀ محیطی؛ ریزآیتم‌ها در تبیین «ادراک سازگار»	R	P
جذابیت محیط	647/0	0.001>
نگهداری بنا	636/0	009/0P=
تناسب فضایی	632/0	0.001>
رفتار جمعی	628/0	0.001>
هویت فرهنگی	604/0	0.001>
کیفیت مصالح	589/0	0.001>
تعامل اجتماعی	587/0	0.001>
تزئینات معماری	579/0	0.001>
مسیر دسترسی	568/0	0.001>
جذابیت محیط	56/0	0.001>
فضای عمومی	541/0	0.001>
سازمان‌دهی فضایی	529/0	0.001>
حس کنجکاوی	517/0	0.001>
انعطاف‌پذیری	475/0	0.001>
آداب‌ورسوم	471/0	0.001>
ارزش تاریخی	42/0	0.001>
احساس امنیت	363/0	0.001>
خودمحوری	319/0	0.001>
آرامش ذهنی	318/0	0.001>
صنایع‌دستی	288/0	0.001>
حس تعلق	276/0	0.001>
تناسب فضایی	167/0	0.001>

طبق (جدول 7)، با در نظر داشت “P”، در ارتباط ‌با تحلیل رویکرد انسان‌محور پایین‌تر از 05/0 است، عدم فرض اثبات و فرض جایگزین مبنی‌بر خصیصه‌های هم‌پیوندی حس مکان روابط اجتماعی مورد اثبات قرار می‌گیرد. ارزیابی نتایج حاکی از آن است که سطح اطمینان ۹۹ درصد، مابین خصیصه‌های هم‌پیوندی حس مکان روابط اجتماعی و آیتم‌ها اعم از؛ اقتصادی؛ فرهنگی؛ کالبدی؛ و اجتماعی، با تحلیل رویکرد انسان‌محور با در نظر داشت “P”، وجود داشته است. طوری که در تحلیل(R)-، و در پی هم؛ 749/0؛ 746/0؛ 581/0؛ 784/0؛ 717/0 است؛ و با تمرکز بر تحلیل(R)-، آیتم کالبدی؛ در سطح اول- آیتم اقتصادی؛ در سطح دوم- آیتم ر اجتماعی؛ در سطح سوم- و آیتم فرهنگی؛ در سطح چهارم، قرار گرفته‌اند.

جدول 7. حاصلۀ آزمون تحلیل(R)-، مابین خصیصه‌های هم‌پیوندی حس مکان روابط اجتماعی؛ با تحلیل رویکرد انسان‌محور (بازار تاریخی تبریز)

ردیف	خصیصه‌های هم‌پیوندی حس مکان روابط اجتماعی؛ 1	آیتم اقتصادی؛ 2	آیتم فرهنگی؛ 3	آیتم کالبدی؛ 4	آیتم اجتماعی؛ 5	تحلیل رویکرد انسان‌محور؛ 6
1	000/1	-	-	-	-	-
2	880/0	000/1	-	-	-	-
3	861/0	619/0	000/1	-	-	-
4	890/0	796/0	672/0	000/1	-	-
5	888/0	719/0	711/0	727/0	000/1	-
6	794/0	746/0	581/0	784/0	717/0	000/1

با تمرکز بر مقادیر آلفای کرونباخ (α)، پایایی ترکیبی (CR) و میانگین واریانس استخراج‌شده (AVE)، در محدودۀ استاندارد قرار دارند و به‌ طور مشخص، میتوان ثبات و اعتبار روایی همگرایی الگوی پژوهش مورد تبیین را طبق (جدول 8)، قابل‌قبول ارزیابی کرد.

جدول 8. حاصلۀ مقادیر به‌عمل‌آمده از (α)، (CR) و (AVE)، بر آیتم‌های خصیصه‌‌ای هم‌پیوندی حس مکان روابط اجتماعی؛ با تحلیل رویکرد انسان‌محور (بازار تاریخی تبریز)

آیتم‌های کلیدی	(A>0.7)	(CR>0.7)	(AVE>0.5)
خصیصه‌های هم‌پیوندی حس مکان روابط اجتماعی	880/0	85/0	73/0
آیتم اقتصادی	756/0	70/0	56/0
آیتم فرهنگی	804/0	81/0	59/0
آیتم کالبدی	816/0	82/0	54/0
آیتم اجتماعی	769/0	78/0	52/0

5- بحث و نتیجه‌گیری

پژوهش حاضر باهدف تبیین پیوند میان حس مکان و روابط اجتماعی در بازار تاریخی تبریز انجام شد. یافته‌ها نشان داد که بازار تبریز به‌عنوان فضایی پویا و زنده، بستری برای تعاملات اجتماعی فراهم می‌آورد که در آن مؤلفه‌های کالبدی و فرهنگی نقش تعیین‌کننده‌ای در شکل‌گیری حس تعلق و تقویت روابط اجتماعی دارند. این نتایج نشان می‌دهد که بازارها نه‌تنها مراکز اقتصادی، بلکه بسترهایی برای تداوم هویت فرهنگی و اجتماعی جوامع محسوب می‌شوند. نتایج تحلیل داده‌ها حاکی از آن است که میان ویژگی‌های معماری، سازمان فضایی، کیفیت مصالح، میزان انعطاف‌پذیری فضا و حس مکان در بازار رابطه‌ای معنادار وجود دارد. تحلیل‌های آماری نشان داد که بالاترین سطح ادراک سازگار به عوامل کالبدی اختصاص دارد (874/2M=) که بر نقش ساختار فضایی و معماری در تداوم روابط اجتماعی تأکید می‌کند. همچنین، عوامل فرهنگی (718/2M=) و اجتماعی (526/2M=) به‌عنوان مؤلفه‌های اثرگذار بر تعاملات انسانی در محیط بازار ارزیابی شدند. پایین‌ترین سطح ادراک مربوط به عوامل اقتصادی (467/2M=)، بود که نشان می‌دهد تعاملات اجتماعی در بازار، فراتر از فعالیت‌های صرف اقتصادی، تحت تأثیر بستر فرهنگی و تاریخی آن قرار دارد. همچنین، بررسی پاسخ‌های مشارکت‌کنندگان نشان داد که سازمان فضایی بازار و میزان دسترسی آن، نقش مهمی در بهبود تعاملات اجتماعی ایفاء می‌کند. از سوی دیگر، ارزش‌های تاریخی و هویتی بازار که در عناصر معماری و آرایه‌های تزئینی آن متجلی شده است، به افزایش حس تعلق کاربران کمک کرده و زمینه‌ای برای حفظ روابط اجتماعی پایدار در طول زمان فراهم آورده است. در پاسخ به پرسش‌های پژوهش نشان داد که حس مکان در بازار تاریخی تبریز عمدتاً از طریق عوامل کالبدی و فرهنگی شکل می‌گیرد. مؤلفه‌هایی همچون آرایش فضایی، مصالح، تزئینات معماری و نور طبیعی، در کنار عناصر فرهنگی نظیر آداب‌ورسوم و صنایع‌دستی، نقشی کلیدی در تقویت روابط اجتماعی ایفاء می‌کنند. به‌طور خاص، یافته‌ها نشان داد که با اتخاذ رویکردی انسان‌محور می‌توان پیوند میان این عناصر را تقویت کرد و با ارتقای کیفیت طراحی فضایی، بستری برای تعاملات اجتماعی پایدار فراهم آورد. درنتیجه، پژوهش حاضر بر اهمیت بازارها به‌عنوان فضاهایی چندمنظوره تأکید دارد که علاوه بر کارکرد اقتصادی، نقشی اساسی در حفظ هویت فرهنگی و تقویت پیوندهای اجتماعی تبیین می‌کنند. نتایج این مطالعه می‌تواند به‌عنوان الگویی برای طراحی و مدیریت سایر بازارهای تاریخی و فضاهای عمومی مورداستفاده قرار گیرد و در راستای سیاست‌های حفاظت و توسعۀ پایدار شهری به‌کار رود.

6- منابع

1- آبرومند آذر، پریسا؛ اکبری نامدار، شبنم؛ و ولیزاده، نیما(1403). تبیین راهکارهای حفاظتی مبتنی بر شناخت و آسیب‌شناسی ارزشی بازار تاریخی تبریز با تأکید بر توسعۀ گردشگری میراثی. دوفصلنامۀ علمی‌پژوهشی-معماری و شهرسازی ایران، 15 (1)، 94-77. doi:10.22034/bagh.2024.417422.5455

2- بلالی اسکویی، آزیتا؛ و جعفری، پرستو(1401). واکاوی تعاملات اجتماعی در بازار تاریخی تبریز با تأکید بر بعد کالبدی فضا (نمونۀ موردمطالعه: سرای امیر و سرای دودری). فصلنامۀ علمی‌ پژوهشی-مطالعات‌شهری، 11(42)، 102-87.

doi:10.34785/J011.2022.403

3- بیگلری، اسفندیار(1356). بازارهای ایران، همدان: انتشارات همدمی.

4- پاک‌نژاد، نوید؛ و لطیفی، غلامرضا(1397). تبیین و ارزیابی تأثیرات مؤلفه‌های محیطی بر شکل‌گیری الگوهای رفتاری در فضاهای شهری (از نظریه تا عمل: مطالعه میدان تجریش). نشریۀ علمی‌پژوهشی-باغ‌نظر، 15(69)، 66-51.

doi:10.22034/bagh.2019.82313

5- ترکاشوند، عباس؛ و مجیدی، سحر(1392). بازشناسی برخی نشانه‌ها در فضاهای شهری. دوفصلنامۀ علمی ‌پژوهشی-معماری و شهرسازی ایران، 4(6)، 15-5.

6- جهاد دانشگاهی پردیس هنرهای زیبای دانشگاه تهران(1388). بازار ایرانی: تجربه‌ای در مستندسازی بازارهای ایران، تهران: نشر جهاد دانشگاهی.

7- چپ‌من، دیوید(1395). آفرینش محلات و مکان‌ها در محیط انسان‌ساخت. ترجمۀ: شهرزاد فریادی و منوچهر طبیبیان، چاپ سوم، تهران: مؤسسۀ چاپ و انتشارات دانشگاه تهران.

8- حاتمی گلزاری، الهام؛ میرزا کوچک خوشنویس، احمد؛ بایزیدی، قادر؛ و حبیبی، فؤاد(1399). بررسی کیفی ماندگاری معماری مجموعۀ بازار تبریز از منظر پدیدارشناسی. دوفصلنامۀ علمی‌پژوهشی-اندیشۀ معماری، 4(7)، 188-172.

doi:10.30479/at.2019.11447.1304

9- حاجی حیدری، حامد؛ و متقی‌زاده، علی(1391). بازسازی‌ الگوی ‌بازاندیشی‌ گیدنز بر مبنای‌ مواضع اخیرتر او راجع به سنت. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-معماری و شهرسازی ایران، 1(3)، 83-41.

10- حق‌پرست، فرزین؛ و اسمعیلی ‌سنگری، حسین(1397). مدیریت مجموعۀ میراث جهانی بازار تاریخی تبریز با تکیه‌بر مشارکت مردم. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-مدیریت‌شهری، 17(15)، 162-145.

11- حمیدی فراهانی، همایون؛ و حشمتی، هادی(1391). بررسی جایگاه و تحولات فرهنگ در فرایند جهانی‌شدن. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-مطالعات راهبردی سیاست‌گذاری عمومی، 3(9)، 180-153.

12- حیدری، علی‌اکبر؛ مطلبی، قاسم؛ و نکویی‌مهر، فاطمه(1393). بررسی نحوۀ ارتباط میان دو مفهوم حس مکان و دل‌بستگی به مکان در خوابگاه دانشجویان. نشریۀ علمی‌پژوهشی-هنرهای زیبا: معماری و شهرسازی، 19(1)، 22-15.

doi:10.22059/jfaup.2014.55372

13- خیابانی، فرناز؛ نژادابراهیمی، احد؛ شقاقی، شهریار؛ و بلالی اسکویی، آزیتا(1403). معنای ‌مکان در معماری بازار تاریخی تبریز باتوجه ‌به رویکرد مطالعات ‌فرهنگی. فصلنامۀ علمی ‌پژوهشی-معمار ‌شهر، 3(9)، 102-83.

14- خیابانی، فرناز؛ نژادابراهیمی، احد؛ شقاقی، شهریار؛ و بلالی اسکویی، آزیتا(1402). بُعد به‌وجودآمده از پدیدارشناسی معنای ‌مکان در معماری بر مواجهه با رویکرد مطالعات فرهنگی (موردپژوهی: بازار تاریخی تبریز). فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-مطالعات مدیریت شهری، 15(56)، 91-77.

15- دبدبه، محمد(1400). طراحی بر اساس ادراک و رفتار انسانی، تهران: انتشارات طحان‌گستر.

16- دبدبه، محمد؛ تقفی‌اصل، آرش؛ محمدیان. مهرداد؛ و کوره‌پز حسنعلی‌زاده، رعنا(1402). پدیدارشناسی سُویه‌های مکانی در بوطیقای فضای معماری داخلی (موردپژوهی: مجموعۀ بازار تاریخی تبریز). فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-معماری و محیط پایدار، 1(4)، 54-37.

17- ذبیح زاده، سیده محبوبه؛ آبرومندآذر، پریسا؛ بلادی ده‌بزرگ، سیداحسان؛ و قربانی، آناهیتا(1403). تبیین راهکارهای حفاظتی مجموعه تاریخی بازار تبریز مبتنی بر شناخت و آسیب‌شناسی ارزش‌های فرهنگ-تاریخی میراث معماری. نشریۀ علمی‌پژوهشی-باغ‌نظر، 21(137)، 74-61.

18- ذکاوت، کامران؛ و دهقان، یاسمن سادات(1395). مدل مدیریت خلق مکان و مؤلفه‌های سازندۀ کیفیت در عرصۀ عمومی. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-معماری و شهرسازی آرمان‌شهر، 9(17)، 224-215.

19- رلف، ادوارد(1397). مکان و بی‌مکانی. ترجمۀ: محمدرضا نقصان‌محمدی، کاظم مندگاری و زهیر متکی، ویراستار: علی درویش‌زاده، تهران: انتشارات آرمان‌شهر.

20- زومتور، پیتر(1395). رهیافت پدیدارشناسی در اندیشۀ پیتر زومتور. ترجمۀ: مرتضی نیک‌‌فطرت و سیده‌صدیقه میرگذار لنگرودی، تهران: مؤسسۀ علم‌معمار رویال.

21- سلطان‌زاده، حسین(1395). بازارهای ایرانی، تهران: انتشارات دفتر پژوهش‌های فرهنگی.

22- شهسوارانی، امیرمحمد(1397). نظریۀ تبادل اجتماعی: نظریۀ ارتباطات و تعاملات بین فردی در جامعه. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-تحقیقات رسانه، 1(1)، 70-51.

23- کفاش‌چرندابی، ندا(1397). استخراج گراف ناوبری بازار تاریخی سرپوشیدۀ تبریز برمبنای استاندارد (IndoorGML). فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-علوم و فنون نقشه‌برداری، 8(3)، 162-149.

dor:20.1001.1.2322102.1397.8.3.11.2

24- لینچ، کوین(1395). سیمای شهر. ترجمۀ: منوچهر مزینی، تهران: مؤسسۀ چاپ و انتشارات دانشگاه تهران.

25- مدیری، آتوسا؛ و ادهمی، قاسم(1394). تبیین نقش فضاهای عمومی در ارتباط ‌با سرمایه‌ی اجتماعی. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-مطالعات توسعۀ اجتماعی-فرهنگی، 3(4)، 212-185.

26- نجاری، رعنا؛ و مهدی‌نژاد، جمال‌الدین(1399). ارزیابی نقش عوامل کالبدی و عملکردی در اجتماع‌پذیری بازارهای سنتی ایران با استفاده‌ از تکنیک نحو فضا (نمونۀ موردی: بازار تبریز). نشریۀ علمی‌پژوهشی-باغ‌نظر، 17(85)، 82-67.

doi:10.22034/bagh.2020.182777.4088

27- نوربرگ-شولتز، کریستین(1392). روح مکان: به‌سوی پدیدارشناسی معماری. ترجمۀ: محمدرضا شیرازی، تهران: انتشارات رخ‌داد نو.

28- Bahmani Kazerooni, Sara. Pourjafar, Mohammadreza. (2014). Hierarchy Of Cultural Identity In Traditional Markets, Iran, The International Journal Of Engineering & Science (IJES), 3(1): 16-24.

29- Batool, Zunaira. Bahauddin,Azizi. (2025). Navigating Sense Of Place Through Lived Spaces And The Memory Of Place In Historic Anarkali Bazaar, Lahore. Journal Of Built Heritage, 9(3): 1-17.

doi:10.1186/s43238-024-00168-7

30- Chen, Xing. Liu, Yi. Li, Shengcai. Sun, Wanghu. (2022). Sensory Perception Mechanism For Preparing The Combinations Of Stimuli Operation In The Architectural Experience, Journal Of Sustainability, 14(13): 2-19. doi:10.3390/su14137885

31- Demirel, Emre. Goudarzi, Soufi Moazemi. (2023). Prospective Aspect Of Topography: The Example Of The Grand Bazaar (Kapalı Çarşı), In Istanbul. International Journal Of Architecture And Planning (ICONARP), 11(1): 229-248. doi:10.15320/ICONARP.2023.240

32- Mikhail, Alan. (2016). Climate And The Chronology Of Iranian History, Journal Of Iranian Studies, 49(6): 963-972. doi:10.1080/00210862.2016.1241609

33- Quintana Vigiola, Gabriela. (2022). Understanding Place In Place-Based Planning: From Space-To People-Centred Approaches. Journal Of Land, 11(11,2000): 1-15. doi:10.3390/land11112000

Explaining the Interconnection Bethween Sense of Place and Social Relations in the Historic Bazaar of Tabriz: A Human-Centered Approach

Mina Sarvari Mehrabad1, Parisa Abroumand Azar2*

1- Faculty Member, Department of Architecture, Maragheh Branch, Islamic Azad University, Maragheh, Iran. (Corresponding Author)

minasarvari1980@gmail.com

2- Assistant Professor, Department of Architecture, Faculty of Humanities and Arts, Bonab Branch, Islamic Azad University, Bonab, Iran.

parisa.aberoumand@gmail.com

Abstract

Keywords: Sense of place, Social relations, Human interactions, Historic Bazaar of Tabriz, Human-centered.

Capture

[1] Christian Norberg-Schulz

[2] Edward Relph

[3] Jan Gehl

[4] Marc Augé

[5] Anthony Giddens

[6] Kevin Lynch

[7] Peter Zumthor

[8] Erving Goffman

[9] Henri Lefebvre

[10] Jean Baudrillard

Share To

Article Url

Explaining the Interconnection Bethween Sense of Place and Social Relations in the Historic Bazaar of Tabriz: A Human-Centered Approach