تلفیق معماری و هنر با الهام از طبیعت، مطالعه موردی: معماری دوران اسلامی استان کردستان
محورهای موضوعی :
آمینه رشیدی
1
(دانشجوی کارشناسی ارشد پژوهش هنر، دانشکده هنر و رسانه، دانشگاه پیام نور مرکز تهران شرق، تهران)
غلامرضا طوسیان شاندیز
2
(استادیار گروه آموزشی هنر، دانشکده هنر و رسانه، دانشگاه پیام نور مرکز تهران شرق، تهران.)
کلید واژه: الهام از طبیعت, طبیعتگرایی, معماری اسلامی, هنر.,
چکیده مقاله :
با وجود تلاش‌های فراوانی که در دهه‌های اخیر برای بهبود فرایند طراحی معماری انجام گرفته است، به‌ندرت راه‌حل‌هایی روشن برای به‌کارگیری هنر در معماری با الهام از طبیعت تدوین شده است. ازاین‌رو تحلیل، مقایسه و بررسی نمونه های موجود و آثار معماران بزرگ معاصر برای پاسخگویی به چگونگی استخراج راهکارهای طراحی آنان در مواجه با طبیعت و الهام از آن و دستیابی به سرنخ هایی به‌منظور برانگیختن قوه تخیل طراحان در بهره-گیری از آن ضروری به نظر می رسد. در این پژوهش سعی بر آن است مؤلفه های تأثیرگذار هنر الهام گرفته از طبیعت با تأکید بر معماری اسلامی استخراج و دسته بندی گردد. همچنین كوشش مى‌شود، بنيادها و اصولی را كه به صورتى عام و چشمگير در فضاهاى معمارى اسلامی با الهام از طبیعت قابل‌رؤیت و دريافت است، در قالب موضوع‌هاى مختلف تبيين نمود تا دريچه‌اى به ادراك بهتر اين معمارى گشوده شود. بر همین اساس هدف از این پژوهش آگاهی از تداعیات ذهنی هنرمندان در فرآیند طراحی، مبتنی بر الگوگیری از طبیعت در جهت بهبود تفکر معماری اسلامی است. نوع این پژوهش توصیفی – تحلیلی است و از مبنای هدف کاربردی است. داده های مورد نیاز برای شکل‌گیری نظری موضوع با روش کتابخانه ای و تحلیل هایی که برای هر اثر آورده شده با روش مطالعات میدانی جمعآوری شده است. در این پژوهش مؤلفه ها و راهکارهایی برای بهره گیری بهتر از هنر و طبیعت جهت انگیزش تخیل و استفاده طراحان از آن‌ها پیشنهاد می گردد. دستاوردهای پژوهش نشان دهنده آن است که طبیعت به‌صورت کلی تأثیر قابل توجهی بر معماری اسلامی دارد و در بسیاری از راهبردهای منتهی به خلاقیت معماری اثرگذار است. هنر طبیعت همیشه در همه‌جا حاضر و طبقه‌بندی‌ناپذیر و به مثابه ابزاری بسیار قدرتمند برای الهام‌بخشی است. موضوعی که در بناهای شاخص و نمونههای مطروحه از اهمیت بیشتری برخوردار است. همچنین معماری اسلامی بیش از آنکه در پی شکل و فرم مشخصی باشد، در خدمت انسان مسلمان برای رسیدن به کمال به کمک طبیعت بوده و هدف غایی از خلقت انسان را که همانا عبادت الهی است را پیگیری میکند. لذا برداشتهای فرم‌گرایانه و ظاهری از طبیعت به‌تنهایی کافی نخواهد بود و حضور روح طبیعت در معماری است که به ارتقا و تجلی آن خواهد انجامید. همچنین قابل استنباط است که مسائل اقلیمی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی هر منطقه و ناحیه به‌شدت میتواند بر معماری و کارکردهای آن تأثیرگذار باشد، لذا فرهنگ خاص اسلامی نیز فرمها و کارکردهای خاص خود را به وجود می‌آورد و همین نکته است که سبب تفاوت معماری اسلامی با سایر بناها می شود.
Despite the numerous efforts in recent decades to improve the architectural design process, however, not any rich solution are developed for applying art in architecture inspired by nature. Therefore, it is necessary to respond to how to extract design solutions in the face of nature and inspiration from nature and to get clues to stimulate the imagination of designers by analyzing, comparing, and reviewing the existing examples and works of great contemporary architects. This paper aims to extract and categorize the influential components of art inspired by nature with an emphasis on Islamic architecture. Additionally, the foundations and principles that may be understood in a general and striking way in the spaces of Islamic architecture inspired by nature are explained in the form of different topics to achieve a better understanding of the architecture. Accordingly, the purpose of this research is to provide the mental associations of artists in the design process, based on modeling from nature to improve the thinking of Islamic architecture. However, the paper employ an applied descriptive-analytical methodology. The data was collected by the library method, and the analysis was conducted by the field studies. In this research, components, and solutions for better exercise of art and nature are proposed to stimulate imagination and use by designers. Furthermore, the results show that nature, holds a significant effect on Islamic architecture and is effective in various strategies leading to architectural creativity. Nature's art is ever-present and unclassifiable as influential means for inspiration, which is significant in the landmark buildings and examples presented. Moreover Islamic architecture, rather than seeking a specific form, serves the Muslim to achieve perfection with the aid of nature and pursues the ultimate purpose of human creation, which is indeed the worship of God. Therefore, the formalistic and apparent perceptions of nature alone shall not be enough, and the presence of the spirit of nature in architecture lead to its improvement and manifestation. However, the climatic, cultural, social, and political issues of each region may strongly influence architecture and its functions, therefore, the particular Islamic culture also creates its forms and functions; this is the point that makes Islamic architecture distinguish from other buildings.
1- انصاری، م.، و محمودی نژاد، ه. (1386). باغ ایرانی تمثیلی از بهشت. هنرهای زیبا، (29)، 39-48.
2- آئینی، س.، افضلیان، خ.، اعتصام، ا.، و شریعت¬راد، ف. (1400). طراحی مبتنی بر روایت به‌عنوان روشی تاریخی (نمونه موردی: مسجد جامع فهرج). باغ نظر، 18(104)، 93-110.
3- بزرگمهری، ز.، و خدادادی، آ. (1389). آمودهای ایرانی (شناخت، آسیب شناسی و مرمت). انتشارات سروش دانش. تهران.
4- بلر، ش.، و بلوم، ج. (1381). هنر معماری اسلامی 2. ترجمه آژند، ی. انتشارات سمت. تهران.
5- بمانیان، م. ر.، ارجمندی، س.، و علی محمدی، ف. (1392). تأثیر اصول فقهی مرتبط با حقوق شهروندی بر پایه عدل در طراحی مسکن (نمونه مورد: سه مورد از خانه‌های ایرانی – اسلامی). فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، (12)، 89-100.
6- پسران، آ.، پورمحمد، س.، و شکیبا، ف. (1392). بررسی تطبیقی آثار تادائو آندو و سانتیاگو کالاتراوا به منظور ارائه راهکارهایی برای الهام از طبیعت در طراحی معماری. مطالعات تطبیقی هنر، 4(7)، 45-57.
7- تقی¬زاده، ک. (1385). آموزه‌هایی از سازه‌های طبیعی، درس‌هایی برای معماران. هنرهای زیبا، 28(28)، 75-84.
8- خالدیان، س. (1399). پژوهشی بر چیستی معماری اسلامی. مطالعات شهر ایرانی اسلامی، 10(40)، 65-72.
9- دانشجو، خ.، میرحسینی، م.، و مهدوی نژاد، م. ج. (1391). مقدمه‌ای بر گرایش به طبیعت در نمونه¬هایی از معماری معاصر ایران. هویت شهر، 9(23)، 83-90.
10- رایمند، ش. (1398). بررسی اثرگذاری معماری زیست گرا بر شکل‌گیری گفتمان نوین معماری. شباک، 5(7)، 165-172.
11- روحی زاده، ا.، حافظی، م. ر.، فرخ‌زاد، م. و پناهی، س. (1397). بهره¬گیری از طبیعت در آموزش طراحی سازه در معماری. باغ نظر، 15(68)، 59-72.
12- زارعی، م. ا. (1385). مسجد – مدرسه دارالاحسان سنندج. چاپ اول. اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری استان کردستان. سنندج
13- زارعی، م. ا. (1391). نگاهی به معماری و تأکید بر نقش‌پردازی در آرایه‌های حمام خان سنندج. نشریه هنرهای زیبا – معماری و شهرسازی، 17(1)، 73-85.
14- سعدوندی، م.، و مهوش، م. (1394). آسیب‌شناسی شاخص سازی مفاهیم اسلامی در معماری اسلامی. فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، 6(21)، 47-56.
15- شرقی، ع.، و قنبران، ع. (1391). آموزه‌هایی از طبیعت در طراحی معماری. علوم و تکنولوژی محیط‌زیست، 14(3)، 107-118.
16- صادقی، س. (1389). ساختار و سازه¬های بیونیک در شکل¬دهی به فرم معماری. چاپ اول. انتشارات سوره. تهران.
17- ضرغامی، ا. (1387). تجلی حقیقت طبیعت در فرآیند منظره‌پردازی. هنرهای زیبا، (35)، 103-114.
18- طیاح، س.، مهدی¬زاده سراج، ف، و محمودی زرندی، م. (1399). تبیین فرآیند تفکر طراحی معماری مبتنی بر الهام گیری از الگوهای طبیعت با استفاده از روش استعاره‌ای زالتمن. باغ نظر، 17(91)، 65-80.
19- عبدالمحمدی، ر.، و فیضی، س. (1401). بازشناسی اصول مؤلفههای سازنده مساجد دوره ایلخانی نمونه موردی: شهر تبریز. پژوهش‌های معماری نوین، 3(2)، 37-46.
20- فرشچی، ح. ر. (1388). آموزه¬های طبیعت در هنر مهندسی معماری سازه. نخستین همایش سازه و معماری، تهران.
21- گلابچی، م. (1392). طبیعت، منبع الهام: بررسی و نقد آثار سانتیاگو کالاتراوا. موسسه چاپ و انتشارات دانشگاه تهران. تهران.
22- مدی، ح.، و ایمانی، م. (1397). فناوری بایومیمیک و الهام از طبیعت. فصلنامه علمی پژوهشی نقش جهان، 8(1)، 47-55.
23- مکی نژاد، م. (1387). تاریخ هنر ایران در دوره اسلامی تزیینات معماری. چاپ اول. سمت. تهران.
24- مهدوی نژاد، م. ج. (1381). هنر اسلامی در چالش مفاهیم معاصر و افق‌های جدید. هنرهای زیبا، 12(12)، 23-32.
25- مهدوی نژاد، م. ج. (1383). حکمت هنر اسلامی. هنرهای زیبا، 19(19)، 66-57.
26- نصر، س. ح. (1384). دین و نظام طبیعت. ترجمه فغفوری، م. ح. انتشارات حکمت. تهران.
27- نقره‌کار، ع. (1394). برداشتی از حکمت اسلامی در هنر و معماری. انتشارات فکر نو. تهران.
28- نقره‌کار، ع.، حمزه¬نژاد، م.، و رنجبر کرمانی، ع. م. (1397). تبیین معماری و شهرسازی مبتنی بر هویت ایرانی – اسلامی. جهاد دانشگاهی. قزوین.
29- نقره‌کار، ع.، و رئیسی، م. م. (1391). تحقق‌پذیری هویت اسلامی در آثار معماری. فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، 2(7)، 5-12.
30- هاشم¬نژاد، ه.، فیضی، م.، و صدیق، م. (1389). طبیعتگرایی در مکتب ذن و تفکر ایرانی-اسلامی با تأکید بر باغ و بازسازی. معماری و فرهنگ، (39)، 105-114.
31- ورنویت، ا. (1385). ظهور و رشد باستان‌شناسی اسلامی. ترجمه مقدم، پ. مجله گلستان هنر، (4)، 35-50.
تلفیق معماری و هنر با الهام از طبیعت، مطالعه موردی: معماری دوران اسلامی استان کردستان
آمینه رشیدی1، غلامرضا طوسیان شاندیز2*
1. دانشجوی کارشناسی ارشد پژوهش هنر، دانشکده هنر و رسانه، دانشگاه پیام نور مرکز تهران شرق، تهران.
a_rashidi96@yahoo.com
2. استادیار گروه آموزشی هنر، دانشکده هنر و رسانه، دانشگاه پیام نور مرکز تهران شرق، تهران. (نویسنده مسئول)
reza.tousian@yahoo.com
تاریخ دریافت: [28/3/1402] تاریخ پذیرش: [10/4/1402]
چکیده
با وجود تلاش‌های فراوانی که در دهه‌های اخیر برای بهبود فرایند طراحی معماری انجام گرفته است، به‌ندرت راه‌حل‌هایی روشن برای به‌کارگیری هنر در معماری با الهام از طبیعت تدوین شده است. ازاین‌رو تحلیل، مقایسه و بررسی نمونههای موجود و آثار معماران بزرگ معاصر برای پاسخگویی به چگونگی استخراج راهکارهای طراحی آنان در مواجه با طبیعت و الهام از آن و دستیابی به سرنخهایی به‌منظور برانگیختن قوه تخیل طراحان در بهرهگیری از آن ضروری به نظر میرسد. در این پژوهش سعی بر آن است مؤلفههای تأثیرگذار هنر الهام گرفته از طبیعت با تأکید بر معماری اسلامی استخراج و دستهبندی گردد. همچنین كوشش مى‌شود، بنيادها و اصولی را كه به صورتى عام و چشمگير در فضاهاى معمارى اسلامی با الهام از طبیعت قابل‌رؤیت و دريافت است، در قالب موضوع‌هاى مختلف تبيين نمود تا دريچه‌اى به ادراك بهتر اين معمارى گشوده شود. بر همین اساس هدف از این پژوهش آگاهی از تداعیات ذهنی هنرمندان در فرآیند طراحی، مبتنی بر الگوگیری از طبیعت در جهت بهبود تفکر معماری اسلامی است. نوع این پژوهش توصیفی – تحلیلی است و از مبنای هدف کاربردی است. دادههای مورد نیاز برای شکل‌گیری نظری موضوع با روش کتابخانهای و تحلیلهایی که برای هر اثر آورده شده با روش مطالعات میدانی جمعآوری شده است. در این پژوهش مؤلفهها و راهکارهایی برای بهرهگیری بهتر از هنر و طبیعت جهت انگیزش تخیل و استفاده طراحان از آن‌ها پیشنهاد میگردد. دستاوردهای پژوهش نشاندهنده آن است که طبیعت به‌صورت کلی تأثیر قابل توجهی بر معماری اسلامی دارد و در بسیاری از راهبردهای منتهی به خلاقیت معماری اثرگذار است. هنر طبیعت همیشه در همه‌جا حاضر و طبقه‌بندی‌ناپذیر و به مثابه ابزاری بسیار قدرتمند برای الهام‌بخشی است. موضوعی که در بناهای شاخص و نمونههای مطروحه از اهمیت بیشتری برخوردار است. همچنین معماری اسلامی بیش از آنکه در پی شکل و فرم مشخصی باشد، در خدمت انسان مسلمان برای رسیدن به کمال به کمک طبیعت بوده و هدف غایی از خلقت انسان را که همانا عبادت الهی است را پیگیری میکند. لذا برداشتهای فرم‌گرایانه و ظاهری از طبیعت به‌تنهایی کافی نخواهد بود و حضور روح طبیعت در معماری است که به ارتقا و تجلی آن خواهد انجامید. همچنین قابل استنباط است که مسائل اقلیمی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی هر منطقه و ناحیه به‌شدت میتواند بر معماری و کارکردهای آن تأثیرگذار باشد، لذا فرهنگ خاص اسلامی نیز فرمها و کارکردهای خاص خود را به وجود می‌آورد و همین نکته است که سبب تفاوت معماری اسلامی با سایر بناها میشود.
واژگان کلیدی: الهام از طبیعت، طبیعتگرایی، معماری اسلامی، هنر.
1- مقدمه
معماری و شهرسازی با پشتوانه هزاران سال فرهنگ و تمدن و مزیت‌های رقابتی متعدد در عرصه‌های متنوع و ظرفیت‌های بالقوه در حوزههای مختلف، دارای ویژگیهای رفتاری و فرهنگی برجسته‌ای است که در هنگام طراحی آن‌ها نمی‌توان از آن مؤلفهها غافل شد. معماری و شهرسازی اسلامی علاوه بر موقعیت طبیعی و ریخت‌شناسی بازتاب‌دهنده ساختارهای اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی است که در کالبد بناهای آن در قالب اصولی قابل‌بیان است (عبدالمحمدی و فیضی، 1401). طبیعت همواره یکی از مهمترین منابع الهام انسان در طول تاریخ بوده است؛ از اولین آثار هنری به‌جا مانده از انسان بر دیواره غارها گرفته تا به امروز. ارسطو، فیلسوف دوران باستان، از نخستین افرادی بود که در مورد طبیعت به‌عنوان منبع عظیم الهام بخشی نوشت. بدون شک تعدادی از بهترین قطعات موسیقی کلاسیک و بهترین آثار نقاشی از این طریق خلق شدهاند (تقیزاده، 1385). در بین جامعه معماری، فرم و شکلهای موجود در طبیعت بیشتر موردتوجه قرار می‌گیرد اما برای گروهی که بیشتر در حوزه آنالیز و مهندسی معکوس و حتی طراحی سازه‌ها فعالیت می‌کنند، نحوه شکل‌گیری و ایستایی، پایداری و مقاومت حداکثری و کنترل نیروها از اهمیت بیشتری برخوردار است. شاخصه مهم دیگر، شکل اجسامی که در اطراف ما قرار دارند میباشد که متناسب و مرتبط با محیطی است که در آن وجود دارند، به‌بیان‌دیگر، در طبیعت هیچ جسم یا موجود یا زیستی یافت نمی‌گردد که نقش و عملکردی نداشته باشد، این به‌تنهایی بیانگر تکامل هرچه در طبیعت وجود دارد میباشد. همه این موارد گواهی بر این امر هست که در طبیعت، هر آنچه یافت میشود میتواند به‌عنوان منبع الهام و ایده برای طراحان و معماران شناخته شود (رایمند، 1398).
در حوزه معماری نیز با درک قوانین موجود در طبیعت و کاربرد آن‌ها انسان توانسته است سازههایی با کارایی بالا و شکل و تناسباتی ایجاد نماید که میتوان آن‌ها را زیبا نامید (دانشجو، میرحسینی و مهدوینژاد، 1391). همان‌گونه که تمام ادیان طی هزاران سال به بشر آموختهاند نه‌تنها محتوا یا روح تعلیمات الهی مقدس است بلکه صوری که خداوند از طریق آن خود را متجلی کرده است نیز قدسیاند (نصر، 1384). ازاین‌رو طبیعت در هنر اسلامی به‌عنوان منبع الهام هنرمندان مطرح شده است، الهامی که علاوه بر کالبد، به محتوای طرحها نیز راه یافته‌اند (مهدوی نژاد، 1381). در آیاتی از قرآن کریم نیز از تجلی خداوند بر عناصر طبیعی چون کوه و درخت سخن به میان آمده که طبیعت را به‌عنوان تجلیگاه خداوند و مقدس نشان میدهد. پس میتوان گفت که برای بشر شناخت طبیعت گونهای خودشناسی است و این سخن مونه که: در زندگی آرزویی جز یکی شدن با طبیعت نداشتهام را شاید بتوان تعبیر لطیفی از شناخت زیباییهای طبیعت دانست (ضرغامی، 1387).
در این پژوهش سعی بر آن است مؤلفههای تأثیرگذار هنر الهام گرفته از طبیعت با تأکید بر معماری اسلامی استخراج و دستهبندی گردد. همچنین كوشش مى‌شود، بنيادها و اصولی را كه به صورتى عام و چشمگير در فضاهاى معمارى اسلامی با الهام از طبیعت قابل‌رؤیت و دريافت است، در قالب موضوع‌هاى مختلف تبيين نمود تا دريچه‌اى به ادراك بهتر اين معمارى گشوده شود. بر همین اساس نحوه به‌کارگیری هنر و شناسایی مفهوم طبیعتگرایی در ساحت معماری و چگونگی گرایش به طبیعت، مهمترین هدف این پژوهش است. برای تحقق این هدف بایستی چگونگی کاربرد هنر با الهام از طبیعت و تأثیر متقابل معماری و طبیعت مورد تحلیل قرارگرفته و موضوعاتی که میتواند این کاربرد هنر با الهام از طبیعت و طبیعتگرایی را در معماری، به‌خصوص معماری اسلامی توضیح دهد، بیان شود. آگاهی از تداعیات ذهنی هنرمندان در فرآیند طراحی، مبتنی بر الگوگیری از طبیعت در جهت بهبود تفکر معماری اسلامی از اهداف دیگر پژوهش میباشد.
سؤالات تحقیق عبارتند از:
1) گرایش به طبیعت در ساخت معماری اسلامی به چه معناست؟
2) فضاهای معماری اسلامی که با الهام از طبیعت بنا می‌شوند چه ویژگی‌هایی دارند؟
مفروضات این پژوهش شامل معماری اسلامی نشأت گرفته از طبیعت و هنر اسلامی میباشد. درواقع، بررسی بناهای عبادی و علی‌الخصوص با قدمت تاریخی، دیدگاه جامعی را نسبت به تلفیق معماری و هنر با الهام از طبیعت ایجاد میکند. در این میان بناهای تاریخی و عبادی استان کردستان، با توجه به قدمت و تنوع بناها میتواند نمونه عینی و کاملی باشد.
2- مروری بر مبانی نظری و پیشینه
مطالعات پیشین که در ارتباط با تحقیق صورت گرفتهاند را میتوان در سه دسته معماری اسلامی، هنر اسلامی و طبیعتگرایی دستهبندی کرد. از دهه‌های پیش، پژوهش پیرامون تمدن اسلامی آغاز شده است و در هنگام مطالعه هنر جوامع اسلامی تأکید ویژهای به معماری اسلامی شده است که بسیاری از این تحقیقات بیشتر بر جنبههای تاریخی و ظاهری آثار معماری موجود در جهان اسلام تأکید دارند و با دسته‌بندی‌های مختلف ذیل حوزههای گوناگون تمدنی جهان اسلام و یا دوره‌های مختلف تاریخی به پژوهش در این حوزه پرداخته شده است.
طبیعت دستاورد بهترین معمار، خداوند، همواره برای معماران و هنرمندان سرچشمه الهام بوده و به‌مثابه یک متن، در بر دارنده واژگان و نشانههای بصری است که ذهن خواننده را به رمزگشایی، ترکیب و ساخت معنا هدایت میکند. ممکن است این‌گونه تصور شود که قوه خلاقیت و الهام نه آموختنی که ذاتی است. این در حالی است که بسیاری از خالقان با تجربه معتقدند که قوه تخیل را میتوان توسعه داد و غنی ساخت (طیاح، مهدیزاده سراج و محمودی زرندی، 1399).
قرآن کریم که خود آیاتی از جلوههای جمال خداوند است با تکیه بر تصاویری که انسان از سرسبزی و خرمی طبیعت دارد، بهشت را در جهان طبیعت توصیف نموده است و پس از اسلام معماران مسلمان با عنایت به این توصیفها، باغهایی را در این جهان فناپذیر ساختهاند که به راستی تمثیلی از بهشت است که در قرآن توصیف شده است (انصاری و محمودی نژاد، 1386). به‌طور خلاصه میتوان گفت که نگاه ایرانی - اسلامی نیز به طبیعت جایگاهی والا و پراهمیت میدهد، هرچند با آسمانی کردن زمین طبیعت نگاهی انتزاعی به آن را موجب میشود؛ انتزاعی همهگیر از بهشت موعود (هاشمنژاد، فیضی و صدیق، 1389). به این دلیل است که برخی از پژوهشگران آن را به‌عنوان مبنایی برای تحلیل حکمت معماری اسلامی (مهدوی نژاد، 1383) دانستهاند.
در ایران محققان مختلفی به بحث پیرامون معماری و شهرسازی اسلامی پرداختهاند که ازجمله آن‌ها میتوان به نقره‌کار (1394) اشاره نمود که در تألیفات مختلف خود سعی نموده است از منظرهای گوناگونی چون هویت اسلامی در معماری (نقره‌کار و رئیسی، 1391) معناشناسی و ... به این موضوع بپردازد. همچنین ایشان تلاش داشته‌اند تا بر اساس برخی متون اسلامی به بازخوانی معماری بپردازد. تا آنجا که وی معماری اسلامی را در راستای رجوع و بازگشت به سنت‌ها نمیداند و به بی‌زمانی و مکانی بودن اصول اشاره دارد (نقره‌کار، همزهنژاد و رنجبر کرمانی، 1397). در این میان افراد دیگری نیز سعی داشته‌اند به بررسی اصول فقهی با تأکید بر معماری به‌ویژه مسکن بپردازند (بمانیان، ارجمندی و علیمحمدی، 1392). یا برخی دیگر نیز سعی نموده‌اند در جهت به‌روز آمدی معماری اسلامی سعی در آسیب‌شناسی شاخص‌سازی بنمایند (سعدوندی و مهوش، 1394).
هنوز راههای فعالسازی و غنیسازی بهرهگیری از طبیعت به‌صورت گویا برای معماران و طراحان تعریف نشده‌اند. راههایی که میتوانند جرقههای فعالکننده تصورات معماران برای طراحی با طبیعت باشند. ازاین‌رو وجود اصولمندی در آثار برخی معماران در زمینه الهام از طبیعت، فرضیه ایست که پژوهش حاصل به دنبال اثبات آن است. هدف، بازنمایی راههای الهام از طبیعت است و به دنبال یافتن روشهای مناسبی برای تحقق یافتن نمودهای بالقوهای است که دیگران در طراحی از آن بهره میجویند. از طرفی معماران متفاوت در بسترهای فرهنگی با شخصیتهای گوناگون، رویکردهای متفاوتی را در طراحی از خود نشان میدهند. هرکدام بر معیارهای خود از متن طبیعت برداشتهای متفاوتی دارند که دانستن شاخصهای هر طراح میتواند راهگشا و منبع الهام دیگران نیز قرار گیرد (روحی زاده، حافظی، فرخ‌زاد و پناهی، 1397).
اهمیت و ضرورت این موضوع، در به چالش کشیدن طراحان برای فکر کردن به جنبههای مختلف طبیعت و غنی بخشی به کیفیت طراحی است. ضمن اینکه توجه به طبیعت به‌عنوان پایدارترین منبع الهام در طراحی جنبه دیگری از اهمیت این موضوع را مشخص مینمایند. یکی از مهمترین و جدیدترین این نوع پژوهشها مربوط به گلابچی (1391) با عنوان «طبیعت منبع الهام، بررسی و نقد آثار سانتیاگو کالاتراوا1» است. در این کتاب استخراج راهکارهای الهام از طبیعت با یک دستهبندی مشخص و راهگشا صورت نگرفته و مجموعه صرفاً با نگاهی سازهگرا تدوین شده است (پسران، پورمحمد و شکیبا، 1392).
جدول 1. جمعبندی مبانی نظری
دیدگاهها | صاحبنظران | جمعبندی و تفکیک دیدگاهها |
معماری اسلامی | · بمانیان و همکاران (1392) · خالدیان (1399) · سعدوندی و مهوش (1394) · نقره‌کار (1394) · نقره‌کار و رئیسی (1391) · نقره‌کار و همکاران (1397) | ü تعادل میان وجوه مادی و غیرملموس در هنر برای دستیابی به دو هدف عمده: یافتن هنر و جلوه خداوند. ü معماری اسلامی را در راستای رجوع و بازگشت به سنت‌ها نبوده و اعتقاد به بی‌زمانی و مکانی بودن. ü برداشت از حکمت اسلامی در هنر و معماری و برسی اصول فقهی با تأکید بر معماری. ü به روز آمدی معماری اسلامی و سعی در آسیب‌شناسی شاخص‌سازیهای مفاهیم اسلامی در معماری اسلامی. ü جنبههای مختلف تحقق‌پذیری هویت اسلامی در آثار معماری. ü تبیین معماری و شهرسازی مبتنی بر هویت. |
هنر اسلامی | · زارعی (1391) · مکی نژاد (1387) · مهدوی نژاد (1381) · مهدوی نژاد (1383) | ü اذعان به نقش و حضور هم‌زمان جنبههای متضاد فضایی و درعین‌حال گرایش و جهت‌گیری نهایی به سمت خصوصیات باطنی، درونی و محدودکننده. ü دستیابی به مبانی تحلیل حکمت معماری اسلامی. ü تاریخ هنر ایران در دوره اسلامی و تزیینات معماری. ü بیان افق‌های جدید هنر اسلامی در چالش مفاهیم معاصر. |
طبیعتگرایی | · پسران و همکاران (1392) · تقی زاده (1385) · دانشجو و همکاران (1391) · روحی زاده و همکاران (1397) · شرقی و قنبران (1391) · طیاح و همکاران (1399) · ضرغام (1387) · فرشچی (1388) · انصاری و محمودی نژاد (1386) · هاشم نژاد و همکاران (1389) | ü بازنمایی راههای الهام از طبیعت. ü جنبههای مختلف طبیعت و غنی بخشی به کیفیت طراحی. ü استخراج راهکارهای الهام از طبیعت با دستهبندی‌ای مشخص و راهگشا. ü بهرهگیری از طبیعت در آموزش طراحی سازه در معماری. ü تبیین فرآیند تفکر طراحی معماری مبتنی بر الهام‌گیری از الگوهای طبیعت. ü تجلی حقیقت طبیعت در فرآیند منظره‌پردازی. ü آموزههای طبیعت در هنر مهندسی معماری سازه. |
پیشینههای ذکر شده در واقع به مطالعه یک یا دو مورد از حوزههای معماری اسلامی، هنر اسلامی و طبیعتگرایی پرداختهاند. لذا مطالعه آن‌ها با هدف تلفیق عینی دستههای مذکور و دستیابی به مؤلفههای تأثیرگذار هنر الهام گرفته از طبیعت و با تأکید بر معماری اسلامی از نیازمندیهای تحقیق حاضر میباشد. در جدول ذیل جمعبندی مبانی و پیشینههای تحقیق در سه دسته مذکور ذکر شده است.
بر پایهی موارد ذکر شده، كوشش مى‌شود، بنيادها و اصولی را كه به صورتى عام و چشمگير در فضاهاى معمارى اسلامی با الهام از طبیعت قابل‌رؤیت و دريافت است، در قالب موضوع‌هاى مختلف تبيين نمود تا دريچه‌اى به ادراك بهتر اين معمارى گشوده شود. در واقع اين پژوهش بر آن است تا روشهاي نظري و مبتني بر تجربههاي بصري و مفهومي از طبيعت را استخراج و براي استفاده در طراحي معماري اسلامی پيشنهاد نمايد.
3- روش‌شناسی
در واقع مهمترين هدف از پژوهش در هنر و الهام از طبيعت مطالعه فرمها، ساختارها و سازوکارهای پوياي طبيعي، الگوبرداري و ساخت‌وساز برگرفته از اشكال طبيعي است كه البته دستيابي به اين مهم تنها تحت يك سرفصل و يا فقط با يك تحقيق کوتاه‌مدت ميسر نميشد.
در جستجوي منابع مكتوب نوشتاري و مجازي براي پژوهش حاضر در سه بخش ذيل كنكاش به عمل آمده است:
· نگرش‌هاي ديني، فلسفي، عرفاني و عملكردي به طبيعت
· جستجوي برخي از اصول حاكم بر طراحي پديدهاي طبيعت
· كاوشي بر آموزههای طبيعت براي طراحان و معماران
كه بخش اخير به بررسي رفتار و عملكرد دروني و بيروني موجودات هستي (جمادات، گياهان، جانوران و انسان) پرداخته است و فرايند آن به دسته‌بندي روشهاي الگوپذيري از طبيعت در خلاقيت معماري منجر شده است (شرقی و قنبران، 1391).
روش پژوهش حاضر از نوع توصیفی میباشد. این پژوهش از مبنای هدف کاربردی و از منظر ماهیت کیفی است. همچنین این تحقیق را میتوان در گروه تحقیقات پیمایشی (میدانی) قرار داد.
روش جمعآوری اسناد و تحلیل روابط بین متغیرهای میدانی، توصیفی- تحلیلی میباشد. با توجه به میدانی بودن این تحقیق، از روش جمعآوری اطلاعات کتابخانهای برای دسترسی به پیشینه نظری موضوع و از روش جمعآوری اطلاعات میدانی برای جمعآوری اطلاعات کالبدی بهره گرفته شده است.
تصویر 1. گام‌های انجام پژوهش
ساخت بناهای غنی و ارزشمند که علاوه بر رفع نیازهای انسان، بتواند آرامش را به انسان انتقال دهد و تا سالیان سال باارزش باقی بماند یک مبحث اساسی در فضای معماری کنونی است. معماری اسلامی با الهام از طبیعت را میتوان نمونه بارزی از ای نوع ابنیه ذکر کرد. ازاین‌رو ابتدا با استفاده از روشهای کتابخانهای مبنای نظری موجود پیرامون اهمیت طبیعتگرایی در معماری بررسی و سپس جهت پاسخ به سؤالات پژوهش، الگوهای طراحی طبیعتگرا در معماری اسلامی استخراج و ویژگیهای این نوع از بناها حاصل میشود.
در ادامه، با توجه به قدمت تاریخی بناهای تاریخی و وجود قلعه‌ها و پل‌های تاریخی، عمارت‌های اعیان و اشراف و غارهای باستانی در استان کردستان، با استفاده از روشهای میدانی به تحلیل ویژگیهای نمونههای موردی معماری اسلامی این استان پرداخته خواهد شد (تصویر 1).
4- یافته‌ها
طبیعت به‌صورت کلی تأثیر قابل‌توجهی بر معماری اسلامی دارد و در بسیاری از راهبردهای منتهی به خلاقیت معماری اثرگذار است. هنر طبیعت همیشه در همه‌جا حاضر و طبقه‌بندی ناپذیر و به مثابه ابزاری بسیار قدرتمند برای الهام‌بخشی است. موضوعی که در بناهای شاخص و نمونههای مطروحه از اهمیت بیشتری برخوردار است. به واسطه پیشرفتهای علمی نیز روشهای نمود طبیعت در آثار هنری دستخوش تغییرات بسیاری در معانی شد. در بحث تقابل مفاهیم، طبیعتگرایی در فلسفه، هنر و ادبیات متشابه، شیوه رمانتیک در معماری بوده و از منظر ریشهیابی، از فلسفه به ادبیات راه یافته است. لذا لازم است که در ابتدا به توصیفی کاربردی از هنر اسلامی، معماری اسلامی، نگرش‌های دینی و عرفانی به طبیعت و طبیعتگرایی دست یافت و سپس به شیوههای الهام گیری از طبیعت پرداخت.
4-1- تقلید از طبیعت و ظهور آن در هنرهای زیبا
در یک نگاه کلی رابطه انسان با طبیعت، ابتدا مذهبی و کیهان‌شناسی، سپس به‌صورت همزیستی و در آخر به ترتیب انسان تکمیل و تعریفکننده طبیعت و سپس خالق و تخریب‌کننده آن معرفی شده است. در گذشته برداشتهای استعاری اولین گونه کاربرد طبیعت در معماری بود. به‌عنوان مثال علم انسانشناسی منشأ پیدایش گنبد را نوع نگاه انسان بدوی به آسمان دانسته و فرم آن را منتج از کارکردش نمیداند. با گذشت زمان، طبیعت در بسیاری از عناصر معماری و تزئینات که تقلید شماتیک از عناصر طبیعی محسوب میشدند وارد شد، چنان‌که فرمهای هندسی عالم دریایی به تزئینات قصرهای کرت2 و میسن3، گلهای وحشی و خار، به سرستونهای کرنتین4 و شکلهای طبیعی مارپیچی، به سرستون آیونیک5 تبدیل شدند. یا به‌عنوان نمونه در معماری مصر، سرستون نمادی از درخت نخل شد که ویتروویوس نیز ارتباطی بین آن و سبک‌های کلاسیک برقرار کرد. در قرن اکتشاف نیز داوینچی6 به شرح نوشته معماری وی پرداخت و به کمک آن به کشف ارتباطات هندسی بدن انسان با فرمهای ناب هندسی مثل مربع و دایره نایل آمد. بدین‌سان الهام از طبیعت چه در قالب فرم و چه از نوع عملکرد به مراحل جدیدتری وارد شد (مدی و ایمانی، 1397).
طبیعت و توجه به آن همواره عامل ایجاد جنبشهای هنری بوده است. چنان‌که چکیده تمام جنبشهای رمانتیک در اروپا و پس از آن در آمریکا و یونان باستان متأثر از طبیعت بود و در قرون وسطی نیز طبیعت به‌عنوان خالق آثار هنری و بانی آفرینش انسان دو صورت ممکن از مظاهر تجلی خداوند را تشکیل داد. به‌واسطه پیشرفتهای علمی نیز روشهای نمود طبیعت در آثار هنری دستخوش تغییرات بسیاری در معانی شد. تا اواخر قرن نوزدهم نقاشی الهاماتی از بطن طبیعت بود و پس از آن در قرن بیستم عناصر طبیعی دچار تغییرات شگرفتی در حوزه معنایی شدند. در بحث تقابل مفاهیم، طبیعتگرایی در فلسفه، هنر و ادبیات متشابه، شیوه رمانتیک در معماری بوده و از منظر ریشهیابی، از فلسفه به ادبیات راه یافته است. در مفهوم فلسفی طبیعتگرایی، قدرت محض از آن طبیعت و ماده و از منظر ادبی، نخست به معنای مهرورزی به طبیعت و سپس تحت عنوان کتبی ادبی مطرح شده است و آن را در اواخر قرون یاد شده میتوان یافت.
ایدههای مربوط به طبیعت اغلب در تئوریهای معماری وارد شدهاند. به عنوان مثال تمامیت که نشانه موجودات زنده است، از جایگاه ویژهای در هنر و معماری به‌خصوص در زمان افلاطون و ارسطو برخوردار بوده است. در دوران رنسانس نیز بسیاری از نظریههای رمانتیک در واکنش نسبت به دیدگاههای مکانیکی و نوع نگاه به طبیعت قابل تأمل است.
4-2- معماری طبیعی
معماری طبیعی نوعی معماری آمیخته با رنگ است که در اوایل قرن بیستم به عرصه ظهور رسید. معمارانی چون فرانک لوید رایت7، آنتونی گائودی8 و رادولف استینر9 که هر کدام با الهام از طبیعت شیوهای از این معماری را بنیان گذاشتند. این شیوه معماری به معنای تقلید صرف از طبیعت نیست بلکه در آن خواستههای بشر به‌عنوان موجودی خلاق و زنده در نظر گرفته میشود، به انسان فردیت میبخشد و به سازگاری انسان با طبیعت پیرامون و مشخصه‌های فرهنگی وی کمک میکند (رایمند، 1398).
معماری طبیعی از توجه صرف به ابعاد فرهنگی و اجتماعی پا را فراتر گذاشته و جنبههای فیزیکی، روحی و روانی بشر و ارتباط وی با دنیای پیرامون را مد نظر قرار میدهد و در زمانی که معماری روز شدیداً وابسته به اقتصاد، تکنیک و مقررات است معماری طبیعی این موارد را با ابعاد زیستی، فرهنگی و روحی بشر گره میزند.
با خلق شیوههای نوین معماری بسیاری از معماران بر آن شدند که با تلفیق تکنیکهای ساختمانسازی و الهام از طبیعت زندگی بشر امروز، معماری طبیعی را بنیانگذاری کنند (رایمند، 1398).
لوئیس سالیوان10 (1856_1924) اولین فردی که به تجزیه‌وتحلیل مفاهیم معماری طبیعی پرداخت. وی در مورد طبیعت تحقیقات بسیاری انجام داد که نتیجه آن اصول نقشه‌کشی این شیوه معماری بود. او همچنین معمار بنای هندسی است.
4-3- معماری اسلامی
واژه معماری اسلامی برای اولین بار توسط محققین اروپایی مطرح شد و برای معرفی طیف گسترده‌ای از آثار که در قلمرو جهان اسلام از حدود قرن اول ه. ق تا به قبل از دنیای معاصر پا به عرصه ظهور گذاشته‌اند به کار گرفته شده است. از قرن بیستم میلادی نیز استعمال این واژه گستردگی فراوانی یافت و افراد و صاحب نظران گوناگون نیز تعاریف مختلف و ویژگیهای متفاوتی را برای آن برشمردند.
اما متأسفانه در اکثر این تعاریف پیوند میان اسلام به‌عنوان یک دین و معماری مشخص نشده است و صرفاً سعی شده است با طرح ویژگیهای ظاهری بناهای ساخته شده بعد از اسلام در خاورمیانه و سایر مناطق تحت نفوذ اسلام به طرح یک سری از شاخص‌ها پرداخته شود که در اغلب موارد اتفاقاً ساخت و شکل‌یابی آن‌ها با دستورات و شریعت اسلامی سازگاری ندارد (خالدیان، 1399).
در اوایل قرن نوزدهم این باور وجود داشت که هنر و معماری مظهر و تجسم روح اعصار تاریخی گذشته است و تفاوتهای بین نژادها و فرهنگها را منعکس میکند؛ اما دانش تاریخی هنر و معماری اسلامی در آن زمان هنوز ناقص و ابتدایی بود و عموماً اعتقاد بر این بود که در عربستان (محل ظهور دین اسلام) سنتهای هنری بی‌اهمیت و بی‌مقدار بوده است؛ اما پس از گذشت سه قرن از توسعه اسلام که سنتهای یونانی و ایرانی در هم آمیختند، معماری اسلامی به‌منزله سبکی متمایز پدیدار شده است. ورنویت11 (1385) در قرن نوزدهم اصطلاحات فراگیری چون اسلامی، شرقی، مراکشی، محمدی و مسلمان، به‌جای عناوین جغرافیایی یا نژادی مثل هندی، ایرانی، ترکی، عربی که پیش‌تر به سبک‌های متمایز اطلاق می‌شد، قرار گرفت و در سده بیستم نیز سنت یک هنر اسلامی با توجه به حمایت یک منطقه یا مذهب از آن هنر، محل بررسی و بحث قرار گرفت (بلر و بلوم، 1381). لذا از آن زمان تا کنون به فراوانی واژه‌های هنر اسلامی و معماری اسلامی در پژوهش‌های مربوط به مطالعه و واکاوایی آثار تاریخی کشورهای مسلمان مورد استفاده قرار گرفته است و تعریف‌های گوناگونی برای آن مطرح شده است که از مهمترین آن‌ها، تعریف گرابار12 است؛ که در این زمینه معتقد است صفت اسلامی که در دنیای تاریخ هنر متداول است، حاکی از دلالت این صفت بر فرهنگ و تمدنی است که اکثر مردم یا دست‌کم حاکم آن، متشرع به دین اسلام بوده است. بدین ترتیب هنر اسلامی نوعاً با هنر چینی، هنر اسپانیایی فرق میکند، زیرا هیچ سرزمینی یا ملتی که کاملاً اسلامی بوده باشد وجود نداشته است. در این صورت اگر هنری به اسم هنر اسلامی وجود داشته است عبارت خواهد بود از هنری که بر سنن قومی یا جغرافیایی استیلا یافته و آن‌ها را دگرگون کرده است و یا هنری که نوعی همزیستی خاص میان شیوههای رفتار و بیان هنری پان اسلامیک و محلی پدید آورد. در هر صورت اصطلاح اسلامی شبیه به اصطلاحات گوتیک13 و باروک14 خواهد بود و بیانگر مقطع فرهنگی کم‌وبیش موفقی در تاریخ بلند سنن بومی میباشد (خالدیان، 1399).
4-4- نگرش‌هاي ديني و عرفاني به طبيعت
در قرآن كريم، درباره طبيعت، سه نکته مهم مطرح شده است:
1) طبيعت بستر لازم براي شکل‌گیری بعد جسماني و روحاني و به تعبيري مادر انسان است (آیه 43 سوره هود).
2) انسان وظیفه استعمار و تسخير طبيعت را دارد (آیه 43 سوره هود).
3) ارزش طبيعت از نظر وجودي پايين‌تر از بعد روحاني انسان است (آیات 1 الی 4 سوره تین).
قرآن مادر بودن طبيعت را با اجازه بهره‌برداري از آن آورده و هر دو را تحت اراده الهي معرفي مي‌كند. از نظر قرآن، جنبه زايندگي طبيعت حقوقي را براي آن ايجاد مي‌كند كه انسان موظف به اداي آن است كه معناي حفظ محیط‌زیست چيزي جز اين نيست.
4-5- الهام‌پذيري از طبيعت در معماري
در دو دهه اخیر معماران بسیاری تلاش کردند تا با ارائه پروژه‌های موفقی این نکته را اثبات نمایند که طبیعت درس‌های بسیاری را برای انسان در خود جای داده که بشر باید آن‌ها را فرا بگیرد. استفاده خلاقانه از مصالح، سازه‌های تقویت شده با بهینه‌ترین میزان استفاده از مصالح، فرمهای پایدار و مقابله با نیروها جهت ایستایی از مهمترین مباحثی هستند که معماران در دو دهه اخیر به آن پرداختهاند. مهندسین و متخصصین سازه بر این باورند که مشکلات و چالش‌هایی که در گفتمان جدید معماری وجود دارد راه‌حل‌های نوین می‌طلبد که همواره پاسخ‌های آن در طبیعت وجود داشته است (صادقی، 1389). راهکارهای ارائه شده در طبیعت همواره از سه مسیر برای معماران و طراحان قابل درک بوده‌اند. دسته اول شامل الهام از ظاهر و بعد فیزیکی میباشد که از طریق مشاهده و شبیهسازی میتوان آن را درک و به کار گرفت. دسته دوم بر مبنای الهام و ایده‌پردازی برای معماران مطرح بوده به‌گونه‌ای که طبیعت را به‌عنوان یک کل فراگیر در نظر گرفته و داده‌ها و مبانی خود را هم‌راستا و همخوان با طبیعت طرح‌ریزی می‌کنند (فرشچی، 1388).
با این توضیحات، استفاده از جزئیات در مقایسه مختلف از آموزههای اساسی در این ارتباط است. در طبيعت با توجه به مقياس سطح موجود، جزئياتي در همان سطح وجود دارد (در رديف اول تصویر 5، هر قدر به يك شاخه گل از يك گلستان، نزديك‌تر مي‌شويم، اجزاي بيشتر و دقیق‌تری را درك مي‌كنيم).
جدول 2. شیوههای الهام گیری از طبیعت در معماری
نوع الهام‌گیری | تفسیر روش | تصویر نمونه |
الهام از اشكال طبيعت | در اين روش تنها به تقليد از شكل پرداخته شده و به مباني و اصول سازه‌اي آن توجه نمي‌شود. نمونه‌ای از این نوع بنا، دفتر مرکزی آلدار ابوظبی است که از شکل صدف حلزونی برای طراحی آن الهام گرفته شده است. |