بازشناسی اصول مؤلفه‌های سازنده مساجد دوره ایلخانی نمونه موردی: شهر تبریز
محورهای موضوعی :رضا عبدالمحمدی 1 , سعیده فیضی 2 *
1 - دانشجوی کارشناسی ارشد طراحی شهری، واحد آذرشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، آذرشهر، ایران.
2 - استادیار گروه معماری و شهرسازی، واحد آذرشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، آذرشهر، ایران. (نویسنده مسئول)
کلید واژه: مؤلفه‌های سازنده, دوره ایلخانی, مساجد, تبریز,
چکیده مقاله :
شهرسازی دوره ایلخانی بنا بر شرایط سیاسی، اجتماعی، مذهبی و فرهنگی به وجود آمده طی حملات مغولان، یکی از تأثیرگذارترین نمونه‌های تاریخ شهرسازی ایران را شامل می‌شود. در این بازه زمانی همچنین شاهد تغییرات گسترده کالبدی و غیر کالبدی در معماری مساجد در دوره ایلخانی بودیم. مسجد مهم‌ترین نهاد تمدن ساز در اسلام و روحی بزرگ در کالبد مکان است و جدا کردن این روح از آن کالبد کاری ناصواب است. دوره‌ی ایلخانی ابتدا با ویرانی‌های شدید شروع شد ولی با ورود وزیران لایق ایرانی و همچنین به اسلام گرویدن شاهان ایلخانی پیشرفت پیش از پیش در معماری مساجد رخ داد. پژوهش حاضر با روش توصیفی و تحلیلی انجام‌گرفته که از طریق مطالعه‌ی کتابخانه‌ای، یافته‌های میدانی و عکس‌برداری از مساجد ایلخانی تبریز انجام‌شده است. ابتدا تاریخچه مختصری از تحولات تاریخی دوره ایلخانی ذکرشده و سپس به بررسی مساجد این دوره در شهر تبریز پرداخته‌شده و محتـوای کالبـدی بناها ازجمله آرایه‌ها و تزئینات ایوان‌ها، سردر، گنبد، سال ساخت و پلان مورد تحلیل و بررسی قرارگرفته است. با توجه به بررسی‌های که در مورد ۵ مسجد دوره ایلخانی تبریز ازلحاظ مؤلفه‌های اصلی سازنده مساجد به‌طور کامل انجام‌گرفته و در قالب جداول و نمودارهایی در مقاله تحلیل و بررسی‌شده و به‌طور مجزا در مورد هرکدام از مؤلفه‌ها برای تک‌تک مساجد درنتیجه گیری بیان گردیده است. در کل می‌توان گفت ایلخانیان سعی کردند تا با در نظر گرفتن شرایط اقلیمی و اجتماعی شهر تبریز مساجد ایلخانی را مطابق با شرایط موجود در آن زمان بنا کنند.
Since the arrival of Islam in Iran, we have witnessed a great change in the form, content and place of performance of these arts in architecture, which is due to the social and religious context of societies. Since the advent of Islam in Iran, we have witnessed extensive physical and non-physical changes in the architecture of mosques. The Ilkhani period started with severe destruction, but with the arrival of worthy Iranian ministers and the conversion of the Ilkhani kings to Islam, there was an advance in the architecture of mosques. In the present research, with the descriptive and analytical method that has been carried out through the library study, an attempt has been made to first mention a brief history of the historical developments of the Ilkhanid period. Then, the mosques of this period have been examined, then the physical content of the buildings, including the arrays and decorations of the porches, domes, etc., which has a symbolic aspect, has been analyzed. The analysis of the elements of the mosques shows the special attention of the patriarchal kings to Islamic teachings. Along with these patriarchs, they tried to build mosques in accordance with the existing conditions at that time, taking into account the climatic and social conditions of the city of Tabriz.
1- احمدی، م.، فرکیش، ه.، احمدی، و.، و میرزاکوچک خوشنویش، ا. (1399). بازشناسی رابطه رمزگان معماری مساجد و کیفیت حضور قلب نمازگزاران. فرهنگ، معماری و شهرسازی، 5(2)، 51-74.
2- باباخانی، ه. (1400). سیر تحول عناصر تزئینی اسلامی بناهای تاریخی و مساجد در دوره ایلخانی. فصلنامه معماری سبز، 7(3)، 181-190.
3- باقرزاده کثیری، ش.، کاظمی، م.، حسینی، ا.، و سیدالماسی، م. (۱۴۰۰). تبیین تجربه فضای مساجد جامع آذربایجان شرقی مبتنی بر نظریه اتمسفر فضا. معماری و شهرسازی آرمان‌شهر، 14(35)، 25-39.
4- باقری بهشتی، آ.، حبیب، ف.، و زرآبادی، ز. (۱۳۹۸). مطالعه تطبیقی منظر شهری خرمشهر و برلین در حفظ خاطرات جمعی. فصلنامه علمی مطالعات میان فرهنگی، 14(39)، ۴۵-۶۸.
5- پهلوان علمداری، ل.، و حبیب، ف. (۱۳۹۷). بررسی و تحلیل الگوهای اسلیمی و نقوش گیاهی محراب الجایتو مسجد جامع اصفهان. نقش‌جهان، 8(4)، 213-221.
6- حمزه¬نژاد، م. و فخار، ص. (۱۳۹۷). بررسی الگوهای شهرسازی و طراحی شهری بر پایه آموزه‌های اسلامی و بررسی مظاهر آن در عصر صفوی-نمونه موردی شعر اصفهان. پایان‌نامه کارشناسی ارشد شهرسازی دانشگاه پیام نور مرکز تهران شرق.
7- خالدیان، س.، کریمیان، ح.، پوراحمد، ا.، و مظاهریان، ح. (۱۳۹۷). ساخت و سازمان فضایی شهرهای ایران در گذار از دورۀ ساسانی به دوران اسلامی. مطالعات باستانشناسی، 8(2)، 35-51.
8- دانش پور، ع.، علی‌الحسابی، م.، و حسینی کومله، م. (۱۳۹۹). پدیدارشناسی دگرگونی، پیوستگی و پایایی مفهوم شهر و خاطره در مرکز تاریخی تهران از منظر معماران، مورخان و اصحاب هنر. فصلنامه علمی مطالعات میان فرهنگی، ۱۵(۴۴)، 51-76.
9- رمضانی، ه.، و حسنی، ک. (۱۴۰۰). ارائه مدل کاربردی طراحی فضاهای شهری زیست پذیر شاد با رویکرد ارتقای کیفیت زندگی در محله تجریش. پژوهش‌های معماری نوین، ۱(۲)، ۸۳-۶۳.
10- سلطانی، ا.، و حیاتی، ح. (۱۳۹۹). واکاوی نقش اخلاق و دین‌داری در معناداری زندگی با تأکید بر راهکارهای قرآن کریم (مطالعه موردی: دانشجویان رشته معماری دانشگاه آزاد اسلامی واحد ایلام). فصلنامه علمی مطالعات میان فرهنگی، 15(44)، 155-183.
11- سلیمانی، پ.، فرهمندبروجنی، پ.، و اکبری فرد، م. (۱۳۹۰). مقایسه ساختار تزئینات چوبی مسجد جامع ابیانه با مساجد چوبی آذربایجان. مطالعات هنر اسلامی، 7(14)، 25-40.
12- قبادیان، و. (1385). مبانی و مفاهیم در معماری معاصر غرب. دفتر پژوهش¬های فرهنگی. تهران.
13- قنبری، م. (۱۳۹۲). مقایسه تطبیقی شهرهای دوران اولیه ظهور اسلام در پاسخ‌گویی به صفات شهر اسلامی مورد تأکید متون اسلامی (نمونه موردی: شهر اصفهان). پایان¬نامه دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز.
14- مردای، ا.، و جعفرپور، س. (1392). بررسی روند توسعه شهری طی شهرسازی ایلخانی با تحلیلی بر توسعه شهری تبریز. معماری و شهرسازی ایران، 4(6)، 102-89.
15- منتظر، ب.، و سهیلی، ج. (۱۳۹۹). مطالعه‌ی تطبيقی معماری مساجد معاصر تبريز، بر پايه معيارهای طراحیِ منتج از مفاهيم دينی. علوم و فنّاوری محیط‌زیست، ۲۲(۱۲)، 205-219.
16- مولایی، ص.، و اشکواری، م. (1396). نماد و نشانه در معماری اسلامی مطالعه موردی: مساجد ایلخانی در ایران. پایان‌نامه کارشناسی ارشد دانشگاه زنجان.
17- نسترن پور، ن.، و طبسی، م. (۱۴۰۱). ریخت‌شناسی هندسی مساجد اسلامی. پژوهش‌های معماری نوین، 2(2)، ۷-۲۱.
18- نقی¬زاده، م. (۱۳۹۲). شهر اسلامی و روش بهره‌گیری از متون مقدس. ماهنامه تخصصی کتاب ماه هنر، 24-34.
19- ولایتی، ر.، کرمی¬پور، ح.، و سعادتی¬راد، ف. (1399). بررسی معماری ایلخانی با تکیه بر آثار معماری شهر اوجان. باغ نظر، 17(90)، 67-80..