کد مقاله : 1400121734418 بازدید : 7610 صفحه: 85 - 96

نوع مقاله: پژوهشی

بررسی پیكربندى ساختار فضایی کاروانسرای شاه عباسی در کرج به روش نحو فضا

محورهای موضوعی :

نسرین مختاری ¹ , الهام اسفندیاری فرد ^{2
*}

1 - کارشناسی ارشد معماری، مؤسسه غیرانتفاعی رسام، کرج، ایران.
2 - استادیار گروه معماری، مؤسسه آموزش عالی رسام، کرج، ایران (نویسنده مسئول).

تاریخ دریافت : 1400/08/10 تاریخ پذیرش : 1400/10/11 تاریخ انتشار : 1400/12/12

کلید واژه: بناهای تاریخی, چیدمان فضا, تغییر کاربری, معماری سنتی, کاروانسرا, مدرسه,

چکیده مقاله :

چيدمان فضا مجموعه‌اي از روش‌ها و تئوري‌هايي است كه به مطالعه چگونگي اثر متقابل ساختار پيكربندي فضا و سازمان و رفتارهاي اجتماعي می‌پردازد. بررسی چیدمان فضایی یکی از راهکارهای اساسی ارزیابی کاربری‌‌های هر بنایی است. این موضوع به‌‌ویژه در بناهای تاریخی نمود خاصی می‌‌یابد زیرا تکنیک چیدمان فضا و ترسیم نمودار‌‌های توجیهی، امکان تحلیل روابط فضایی بناهای معماری را میسر می‌سازد. کاروانسرای شاه عباسی از تاریخچه چند قرنی برخوردار است که در مقاطع مختلف از کاربری‌‌های مختلف برخوردار بوده است. این مقاله به بررسی چيدمان فضایی كاروانسرای شاه‌‌عباسی کرج در دوره‌‌های زمانی صفویه و قاجاریه با استفاده از تكنيك اسپیس‌‌سینتکس یا همان چیدمان فضا می‌پردازد و باتوجه‌به تغییر کاربری کاروانسرای شاه عباسی به مدرسه در دوره قاجار به دنبال پاسخ‌دادن به این سؤال اصلی است که کاربری جدید به چه اندازه با روابط فضایی کاروانسرای شاه عباسی انطباق داشته است؟ و مزایا و معایب تغییر این کاربری چیست؟ برای پاسخ‌گویی به این سؤال ابتدا با استفاده از روش توصيفي تحليلي و مطالعات كتابخانه‌‌اي و برداشت‌‌هاي ميداني به بررسي چيدمان فضايي کاروانسرای شاه عباسی در دو دوره صفویه و قاجار پرداخته شده است. در ادامه ترسيم نمودار‌‌هاي توجيهي با استفاده از تکنیک نحو فضا و تحليل آن‌ها بر اساس عوامل گوناگون اثرگذار انجام گرفت. نتیجه تحقیق با تحلیل داده‌ها و مقایسه نمودار توجیهی با نمودارهای مدارس در دوره قاجار حاکی از آن است که چیدمان فضایی جدید کاروانسرای شاه عباسی در عصر قاجار که در نتیجه تغییر کاربری از کاروانسرا به مدرسه صورت پذیرفته بود علی‌رغم برخی معایب همچون کم‌توجهی به سلسله‌مراتب دسترسی مناسب و تهویه و تناسبات، به مقدار زیادی با روابط فضایی مدارس آن زمان انطباق دارد.

چکیده انگلیسی:

Space syntax is a set of methods and theories that study how the configuration structure of space, organization, and social behaviors interact. Examining the spatial layout is one of the basic strategies for evaluating the usages of any building. This issue is especially evident in historical buildings because the technique of space syntax and drawing justification diagrams makes it possible to analyze the spatial relationships of buildings. Shah Abbasi Caravanserai has long centuries history and has had different uses in different periods. This article examines the spatial arrangement of Shah Abbasi Caravanserai, located in Karaj, in the Safavid and Qajar periods by using the space syntax technique. Also, by considering the change of Shah Abbasi Caravanserai's use to a school in the Qajar period, it seeks to answer the main question: to what extent did the new use correspond to the spatial relations of Shah Abbasi Caravanserai? What are the advantages and disadvantages of changing this user? To answer this question, first, using the descriptive-analytical method and library studies and field surveys, the spatial arrangement of Shah Abbasi Caravanserai in the Safavid and Qajar periods has been studied. Then, drawing diagrams using the space syntax technique and analyzing them based on various influential factors was done. The research result was concluded through analyzing data and comparing the justification diagrams with school diagrams in the Qajar period, indicating that the new spatial arrangement of Shah Abbasi Caravanserai in the Qajar era was done as a result of changing the use to the school. Also, despite some disadvantages because of this change, including a lack of attention to proper access hierarchy, ventilation, and proportions, it is compatible with the spatial relationships of schools of that time to a large extent.

منابع و مأخذ:

1- حسینی، آ.، و ارژمند، م. (1392). مطالعة تطبیقی معماری کاروانسراهای برونشهری و شهری ناحیة اصفهان در دورة صفویه (مطالعة موردی: کاروانسراهای مهیار و مادرشاه). فصلنامه علمی–پژوهشی مطالعات شهر ایرانی-اسلامی، 12، 45-57.
2- رفيع¬فر، ج.، و لرافشان، ا. (1384). بررسي انسان¬شناختي کاروانسراهاي عصر صفوي. مجله‏نامه انسان‏شناسي، 2(4)، 37-60.
3- ریسمانچیان, ا و بل, س. (1389). شناخت کاربردی روش چیدمان فضا در درک پیکره بندی فضایی شهرها. نشریه هنرهای زیبا- معماری و شهرسازی، 2(43)، 49-56.
4- سهيلي، ج.، و رسولي، ن. (1395). مطالعه تطبیقی نحو فضای معماری کاروانسراهای دوره قاجاریه (مطالعه موردی: کاروانسرا‌های قزوین و کاشان). هویت شهر،10(26)، 47-60.
5- معماريان، غ، (1385). سيري در مباني نظري معماري. تهران: انتشارات سروش دانش.
6- معماریان، غ.، فیضی، م.، کمالی پور، ح.، و موسویان، م. (1391). ترکیب شکلی و پیکره¬بندی فضایی در مسکن بومی: مقایسه تطبیقی عرصه¬بندی فضای مهمان در خانه‌های سنتی کرمان. فصلنامه مسکن و محیط روستا، 31(138)، 3-16.
7- معماریان، غ. (1381). نحو فضای معماری. صفه، 12(35)، 75-83.
8- ملازاده، ع.، و بارانی پسیان، و.، و خسروزاده، م. (1391). کاربرد چیدمان فضایی در خیابان ولیعصر شهر باشت. مدیریت شهری, 10(29), 81-90.
9- هيلن براند، ر .(1377). معماري اسلامي. ترجمه اعتصام، ا. تهران: شرکت‏ پردازش و برنامه‏ريزي شهري.
10- Brown, F. E. (1990). Comment on Chapman: some cautionary notes on the application of spatial measures to prehistoric settlements. The social archaeology of houses, 93-109.
11- Hillier, B., & Hanson, J. (1997). The reasoning art. In The 1st International Space Syntax Symposium Proceedings.
12- Hillier, B. (2007). Space is the machine: a configurational theory of architecture. Space Syntax.
13- Orhun, D., Hillier, B., & Hanson, J. (1995). Spatial types in traditional Turkish houses. Environment and planning B: Planning and design, 22(4), 475-498.

متن کامل:

بررسی پیكربندى ساختار فضایی کاروانسرای شاه عباسی در کرج به روش نحو فضا¹

نسرین مختاری1، الهام اسفندیاری فرد2*

1- کارشناسی ارشد معماری، مؤسسه غیرانتفاعی رسام، کرج، ایران.

Nasrin_pany@yahoo.com

2- استادیار گروه معماری، مؤسسه آموزش عالی رسام، کرج، ایران (نویسنده مسئول).

e.sfandyarifard@rasam.ac.ir

تاريخ دريافت: [1/8/1400] تاريخ پذيرش: [11/10/1400]

چکیده

واژگان کلیدی: بناهای تاریخی، چیدمان فضا، تغییر کاربری، معماری سنتی، کاروانسرا، مدرسه

1- مقدمه

کاروانسراها یکی از بناهای باارزش به‌جامانده از تاریخ معماری ایران است که در آنها جهت خلق روابط فضایی، دو موضوع مهم «امنیت» و «دسترسی» اهمیت ویژه‌ای دارند. این دو مؤلفه تعیین‌کننده عملکردهای² اساسی این بناهای تاریخی هستند. بدین معنا که در ساخت و تأسیس هر کاروانسرایی بیش از همه، دو فاکتور آرامش و امنیت بخشی در کنار دسترسی به اماکن و فضاهای شهر برای مسافران و تاجران، مدنظربوده است. چنین ویژگی‌‌هایی در کاروانسراها ضمن اینکه فضایی برای تبادل کالا و تجارت فراهم می‌‌کردند، به محلی برای تبادل فرهنگی میان مسافران از اجتماعات و اقوام مختلف نیز تبدیل می‌‌شدند. در این میان کاروانسرای شاه عباسی کرج با قدمت بیش از سیصد سال جزو کاروانسراهای خارج از شهر و برون‌‌شهری دسته‌بندی می‌شود. موقعیت در دسترس برای کاروانسرای شاه عباسی به‌ویژه در دوره‌های پس از صفویه فرصت طلایی کاربری‌های گوناگون را برای آن مهیا نمود به‌طوری‌که در دوره‌های مختلف، کاربری‌های متفاوتی از آن دیده شده است. یکی از کاربری‌های این کاروانسرا، تبدیل آن به مدرسه در عصر قاجاریه بود، کاربری که شاید در اذهان بانیان اولیه آن کمتر مطرح بوده است. باتوجه‌به این موضوع این مقاله در صدد است تا با بررسی چیدمان فضایی کاروانسرای شاه عباسی کرج با استفاده از تکنیک نحو فضا و ترسیم نمودارهای توجیهی، به بررسی این موضوع بپردازد که چه میزان کاربری مدرسه با چیدمان فضای کاروانسرای شاه عباسی انطباق داشته است؟ و اساساً مزایا و معایب این تغییر کاربری چه بوده است؟

2- مرور مبانی نظری و پیشینه

واژه سینتکس یا نحو در لغت مترادف نظم کلمات در جمله است (معماریان، 1381). در همین چارچوب سينتكس يا نحو در معماری به معنای بررسي ارتباط هر واحد فضايي در يك مجموعه فضاي هم‌جوار است، درست مانند بررسي يك کلمه درون يك متن و ارتباط آن با سایر کلمات. اگر بنای يك شيء مركب از يك سيستم ارتباط فضايي تلقي شود، نمود اين سيستم ارتباطي در قالب يك طرح خواهد بود. شناخت اين طرح‌ها و الگوها، شناخت روابط اجتماعي را در پی دارد كه در داخل فضاها اتفاق مي‌افتد و شناخت روابط اجتماعي در فضاها نسبت به فرم يا شكل كلي فضا در درجه نخست اهميت قرار می‌گیرد. در نهايت ارائه‌دهندگان روش اسپيس سينتكس معتقدند كه با كاربرد آن می‌توان روابط اجتماعي در فضا را به‌خوبی فهميد و آن را تجزیه‌وتحلیل كرد (معماریان، 1385).

ایده کلی این تکنیک آن است که فضاها را می‌توان به مؤلفه‌هایی تقسیم نمود، به‌عنوان شبکه‌های انتخاب شده مورد تجزیه ‌و تحلیل قرار داد و سپس به‌عنوان نقشه‌ها و نمودارهایی معرفی کرد که ارتباط و یکپارچگی نسبی آن فضاها را توصیف کند؛ بنابراین عمق و همبستگي فضاها از ويژگي‌ها و مفاهيمي است كه در اين روش به بحث گذاشته می‌شود. توجيهي توليدي از اين روش، يك سري الگوي روابط فضايي موجود در پلان معماري را منعكس می‌کنند كه البته اين بخش بدون درنظرگرفتن مقياس فضاها صورت می‌گیرد.

این روش اولين بار توسط بيل هيلير³ و جوليان هانسن⁴ از اوايل دهه هفتاد در انگلستان مطرح شد، كه موجب گشایش باب تازه‌ای از ریخت‌شناسی در معماري شد. آنها در ابتدا این موضوع را مطرح کردند که ساختمان‌ها و سکونتگاه‌ها صرفاً محصول فرایندهای اجتماعی نیستند بلکه در تولید این فرآیندها نیز نقش دارند؛ لذا براي رسيدن به هدف خود فن ترسيمي را به نام نمودارهاي توجيهي ارائه دادند. اين روش ترسيمي به آنها امكان شبیه‌سازی الگوهاي مختلف فضايي را می‌داد (Hillier, 2007).

هيلير و هانسون می‌گویند تكنيك‌هايي كه ما آن را «اسپيس سينتكس» می‌نامیم دقيقاً باهدف بررسی يكي از حوزه‌های اصلي معماري، يعني «فضا» است. اسپيس سينتكس وسيله‌اي براي مطالعه معماري و پديده‌هاي شهري به صورت مستقيم است و اميدواريم از طريق آن بتوانيم طرح‌هاي رابطه‌اي غيراستدلالي كه ساختار مشخصه فرم‌ها است را تشخيص دهيم. دو دهه توسعة تدريجي اين تکنیک‌ها ما را متقاعد كرده كه در معماري يك ويژگي رابطه‌اي خاص وجود دارد كه ما آن را «پيكربندي»⁵ می‌نامیم. پيكربندي معنايي بيش از مجموعه روابط صرف را مي‌دهد یعنی مجتمعي از روابط به‌هم‌وابسته با دو خصيصه مهم: يكي اينكه پيكربندي زماني كه از جنبه‌های مختلف درون آن ديده می‌شود، متفاوت است و ديگري اينكه وقتي بخشي از پيكربندي تغيير می‌کند، كل ممكن است تغيير يابد. اسپيس سينتكس پيكربندي روابط جزء به كل است و قصد دارد تا هر يك از اين پیکربندی‌های خاص را به‌صورت مشخص و كميتي پايدار بيان گردد. اسپيس سينتكس نيز از ويژگي غيراستدلالي‌‌گري بهره می‌برد و اين از طريق استفاده از نمايش گرافيكي خواص پيكربندي، كه ازجمله ویژگی‌های كمي آن است محقق می‌گردد، بنابراين چشم بصري و ذهن تحليلي می‌توانند با يكديگر در يافتن الگوهاي پنهان در مسائل معماري به كار گرفته شوند. (Hillier & Hanson , 1997)

نحوفضا را این گونه نیز تعریف می‌کند: «مجموعه‌ای از تکنیک‌ها برای معرفی کردن و توصیف الگوهای فضایی است. این تکنیک‌‌ها می‌توانند الگوهای فضایی در ساختارهای دو بعدی به دست آمده را عرضه کنند.» (Orhun , Hillier & Honson, 1995) اين روش، درگام نخست، تمام سنت‌هاي طراحي را زير پا گذاشته و با ارائه‌ي راه حلّي كمي، سطوح كاربرد نظريه را محدود كرد؛ اما با روشن شدن ابعاد اين روش از جانب افرادي همچون كاسموك، رويكرد كيفي به جامعه، انسان و روابط انسان با كالبد شهر به وجود آمد. روش تحليل چيدمان فضا بهطور عمده از سه نظريه در حوزه هاي فلسفي، جغرافياي انساني و رياضي سود ميبرد و با استفاده از نرم‌افزارهای خاصي در رايانه، فرم فضاهاي شهري را مدل‌سازی مي‌كند. نظريه چيدمان فضايي مانند اكثر نظريه‌ها داراي منشأ هستی‌شناسی و شناخت‌شناسی است . اين نظريه بهطور عمده نظريه‌اي است كه با نگاه نو به فضا و مكان به‌ویژه فضاهاي زيستي انسان اجتماعي آغاز می‌شود (ملازاده، بارانی پسیان و خسروزاده، 1389).

اين نظريه بر اين باور است كه فضا هسته اوليه و اصلي در چگونگي رخدادهاي اجتماعي و فرهنگي است؛ اگرچه ازآنجایی‌که فضا خود نيز در خلال فرآيندهاي اجتماعي، فرهنگي و اقتصادي شكل مي‌گيرد معمولاً به‌عنوان بستري براي فعاليت‌هاي اجتماعي و فرهنگي در نظر گرفته می‌شود تا جایی كه فرم آن معمولاً در نظر گرفته نشده و به‌صورت نامرئي فرض مي‌شود. تاكيد اين نظريه بر اين است كه در درك عميق فضاهاي شهري، نقش هر فضاي شهري به‌صورت انفرادي و خصوصيات فردي آن فضا در مقیاس خرد در مقابل نقش آن در تركيب با ديگر عناصر شهر و خصوصياتش در مقياس كلان و كل سيستم شهري از اهميت كمتري برخوردار است (ریسمانچیان و بل، 1389).

در مجموع می‌توان گفت اسپيس سينتكس مجموعه‌ای از روش‌ها و تئوری‌هایی است كه به مطالعه پيكربندي فضا، در مقياس معماري و شهري براي دريافت چگونگي اثر متقابل ساختار پيكربندي فضا و سازمان اجتماعي و رفتارهاي اجتماعي می‌پردازد.

برای خواندن روابط اجتماعی موجود در فضاها از ابزاری ترسیمی به نام نمودار توجیهی استفاده می‌شود. این نمودار، ویژگی‌های ارتباطی داخلی پلان را نشان می‌دهد. مهم‌ترین جنبه استفاده از این نمودارها آزمودن سیرکولاسیون داخلی یا کلی هر فضا است (سهيلي و رسولي، 1395).

عامل‌های تحلیل در چیدمان فضایی در نمودار توجیهی عبارت‌اند از:

- ارتباط: به‌عنوان تعداد نقاطی است که یک نقطه به طور مستقیم با نقاط دیگر ارتباط پیدا می‌کند.

- هم‌پیوندی: هم‌پیوندی یک نقطه نشانگر پیوستگی یا جدایی یک نقطه از سیستم کلی یا سیستم پایین‌تر، درجه‌دو است. فضایی دارای هم‌پیوندی زیاد است که با فضاهای دیگر دارای یکپارچگی بیشتری باشد، این شاخصه با شاخص «ارتباط» رابطه خطی دارد.

-کنترل: پارامتری است که درجه اختیار نقطه‌ای از نقاطی دیگر که به آنها متصل شده‌اند مشخص می‌کند.

- انتخاب: یک مقیاس کلی از «میزان جریان در یک فضا» است. در واقع یک فضا وقتی دارای میزان بالایی از انتخاب است که تعداد زیادی از کوتاه‌ترین مسیرهای ارتباط دهنده، از آن فضا عبور کنند.

- عمق: ایده اولیه عمق به‌عنوان تعداد قدم‌هایی که برای گذر از یک نقطه به نقاط دیگر باید طی شود، تعریف می‌شود. یک نقطه در صورتی عمیق خوانده می‌شود که قدم‌های زیادی بین آن نقطه و دیگر نقاط موجود باشد (معماریان، فیضی، کمالی پور و موسویان، 1391).

با روش چیدمان فضا می‌توان ترتيب فضايي را تحليل كرد. منظور از ارتباط متقابل آنها با هم است. نتايجي كه از تحليل اين نمودارها گرفته مي‌شود بدین‌گونه است كه هر تغيير در نحوه چيدمان فضاها تغييراتي را در سطح كل ترتيب فضايي ايجاد خواهد كرد كه اين خود بر ميزان و نحوه فعاليت‌ها در فضاها تأثیر مي‌گذارد. ترتيب فضايي که در محيط يك ساختمان است، بعضي از اجبارها را به افراد استفاده‌کننده از فضا تحميل مي‌كند، البته به نحوه چيدمان فضا نيز مرتبط است. لازم به ذکر است که این نمودار به ابعاد و اندازة فضاها هیچ‌گونه دخالتی ندارد. بااین‌وجود نمودار توجیهی بدون شک ابزاری مفید برای تحلیل نمودن روابط فضایی است. همان‌طور که براون⁶(1990) مطرح کرده است: «یکی از بهترین مزیت‌های نمودار توجیهی وضوح بصری آن است: این نمودار ساخت‌ها و جانمایی‌های پلان ساختمان‌ها را به‌صورت بسیار ساده و خوانا ترجمه می‌کند.»

2-1- نگاهی اجمالی بر پیشینه کاروانسراها در ایران

کاروانسرا که ترکیبی از کاروان به معنی گروهی مسافر و سرا به معنی خانه و مکان است، ساختمانی است که کاروان‌ها را در خود جای داده است. «معني ابتدايي‏ کاروان که در واژگان زبان انگليسي نيز باقيمانده است، به گروهي از تاجران اطلاق مي‏شود که‏ براي حفظ خودشان در برابر دزدان متحد مي‏شوند» (هيلن براند، 1377). در ایران کاروانسراها انواع گوناگونی داشته‌اند: کاروانسرایی را که بیشتر برای نگهداری اسب و چهارپایان استفاده می‌شده است را رباط می‌گفتند ولی لفظ کاروانسرا بیشتر مورد استفاده طبقه اعیان و حکومتی بوده است. نوع سومی نیز وجود داشته که به آن سابات می‌گفتند سابات در اصل سایه‌بان و یا سایۀ باد بوده است یعنی سایهبانی در مسیر باد، سابات در مسیر راه‌ها برای استراحت چند ساعته وکوتاه مدت و بیشتر برای استراحت در روز ساخته می‌شده و فقط طاق یا ایوانی بوده است بدون در و پناهگاه. بعضی از ساباتها دارای آب انبار نیز بوده‌اند و بعضی دیگر فاقد آب انبار بوده و تنها سایه‌بان بوده است.

بهطورکلی کاروانسراها از لحاظ موقعيت جغرافيايي به دو دسته اصلی، درون‌شهری و برون‌شهری تقسيم کرده‏اند. کاروانسراهاي‏ برونشهري را نيز دو گونه مهم دشتي و کوهستاني دانسته‏اند (حسینی و ارژمند، 1392).

کاروانسراهای درون‌شهری و برون‌شهری که بارانداز واستراحتگاه کاروان‌ها وکاروانیان اقصی نقاط معمور آن روزگاران به شمار می‌آمده، محل تعامل اندیشه‌ها وتبادل وتقابل آداب و رسوم اقوام و ملل مختلف بوده، و بیتردید، این تماس و تلاقی انسان‌ها واندیشه‌های گوناگون، تأثیری شگرف بر زندگی مردم این مرز و بوم کهنسال داشته است. با توجه به رونق تجارت و گردشگري غرب و شرق در عهد صفوي، پر رونق‌ترین دوره احداث و مرمت کاروانسراها را می‌توان دوره صفویه دانست. اين دوره، دوره اوج احداث كاروانسراها در ایران است.

تقسيم فضاها در کاروانسراهاي عصرصفوي حداقل به چهار بخش قابل تقسيم‏اند:

- فضاهاي انساني شامل: حجره‏ها و اتاق‏هاي مسکوني، ايوان‏ها و حياط

- فضاهاي دامي شامل: اصطبل‏ها و آخور

- فضاي خدماتي و رفاهي مانند نمازخانه، آب‌انبار، حمام و آسياب

- فضاهاي امنيتي

فضاي امنيتي در تعريف ما، فضاهايي هستند که کارکرد غالب آنها تأمين امنيت‏ کاروانسراي مزبور مي‏باشد. اين فضاها شامل مجموعه ورودي، برج‏ها و نيز ديوارهاي‏ کنگره‏دار خارجي مي‏باشند. مجموعه ورودي به صورت يک بخش عظيم و کاملاً بارز در ميانه‏ ضلع جنوبي کاروانسرا قرار دارد و مانند اکثر کاروانسراهاي صفوي جلو آمده و پيش‏آمدگي‏ زيادي دارد و به صورت مجموعه‏اي مجزا در پيشاپيش بناي مربع شکل خودنمايي مي‏کند. اين مجموعه شامل دروازه ورودي، هشتي و اتاق‏هايي در دو طرف دروازه است (رفيعفر و لر افشان، 1384).

2-2- معرفی نمونه معماری برخی مدرسه‌های دوره قاجار

در انتخاب نمونه‌های مدرسه‌های دوره قاجار از لحاظ اهمیت طرح و پلان معماری بناهای شاخص در این دوره انتخاب شده است. این نمونه‌ها بدون هیچ شک و تردیدی متعلق به این دوره است و پراکندگی زمانی آن‌ها در طول از ابتدا تا انتهای دوره نیز موردنظر بوده است. بدین منظور، مدرسه‌های سپهسالار جدید (شهید مطهری(، سپهسالارقدیم (شهید بهشتی(، فیلسوفالدوله، حاج قنبرعلی خان، مشیرالسلطنه (اقصی(، معمار باشی، سردار و صالحیه قزوین، سید اصفهان، آقابزرگ کاشان از دوره قاجار جهت الگوهای معماری این دوره انتخاب شدند. در ادامه باتوجه‌به موضوع مورد بررسی این مقاله از آنها تحت عنوان مدارس عهد قاجار یاد می‌شود. مشخصات معماری این بناها در جدول شماره 1 بیان شده است.

جدول 1. (منبع: نگارنده)

	نام بنا	تعداد طبقات	تعداد ایوان	تعداد حجره	صحن	شبستان	گنبدخانه	مناره	مهتابی	برج ساعت	پلان
1	سپهسالار جدید	2	4	60	مربع	1	دارد	8	4	1
2	سپهسالار قدیم	2	فاقد ایوان	19	مربع	2	_	2	4	_
3	فیلسوف الدوله	1	2	12	مستطیل	1	_	2	_	_
4	جاج قنبر علی خان	2	2	18	مستطیل ناقص	1	دارد	1 مأذنه	2	_
5	مشیرالسلطنه	1	1	8	مربع	1	_	_	1	1
6	معمارباشی	2	فاقد ایوان	20	مستطیل	1	_	_	_	_
7	سردار قزوین	2	1	36	مستطیل	2	1گنبدکوچیک مخروطی	_		_
8	صالحیه قزوین	3	فاقد ایوان	70	مستطیل	1	_	2 مأذنه	_	_
9	سید اصفهان	2	4	45	مستطیل	4	_	2 مأذنه	6	1
10	آقا بزرگ کاشان	5	2	12	مستطیل	3	گنبدخانه چهارجهت باز	2	1	_

در بررسی کلی که از مشخصات معماری مدارس قاجار متوجه می‌شویم:

- معماری این مدارس از الگوی چندان مشخصی پیروی نمی‌کرد. معماری در دوره قاجار ناشی از تنوع در تعداد ایوان‌های آن‌هاست و شمار آنها متغیر است.

- در دوره قاجار بر اثر تلفیق دو عملکرد مسجد و مدرسه در قالب یک بنا، باعث شد تا تنوع فضایی مسجد-مدرسه‌های دوره قاجار نسبت به مدارس دوره‌های دیگر بیشتر باشد. به طوری که در کنار حجره، مدرسه، کتابخانه و هشتی ورودی، فضاهای مختلفی همچون گنبدخانه، شبستان، چهلستون، مناره، گلدسته و همچنین آبریزگاه، آب انبار، حوض خانه، حمام، مریض خانه، مطبخ و مقبرهبانی در مسجد - مدرسه‌های دوره قاجار شکل گرفت که هرچند باعث کاهش تعداد حجره‌ها گشت اما باتوجه به محدودیت زمین بناها و تغییراتی که در برخی الگوهای متداول و پایدار موجود معماری به وجود آمد باعث نوعی نوآوری و پیچیدگی در طراحی فضا و ترکیبات حجمی گشت.

- بارگیری مهتابی، گنبدخانه با پلان صلیبی و چهارطرف باز سبب گشادگی و سبکی فضایی حیاط مسجد - مدرسه‌های دوره قاجار نسبت به مدارس دوره‌های دیگر گشت. همچنین ساخت برج ساعت در مسجد-مدرسه‌های دوره قاجار نشانه نوگرایی و تأثیر مغرب‌زمین بر معماری قاجار است (بمانیان، 1390).

3- روششناسی

در اين پژوهش از روش توصيفي-تحليلي برای معرفی کاروانسرای شاه عباسی کرج استفاده شده و در نهايت از استدلال استنتاجي برای پاسخ به سؤال‌ها بهره گرفته شده است. همچنين، در شرح مراحل و فرآيند انجام پژوهش، از ابزارهاي مطالعات كتابخانه‌اي، مشاهده، ترسيم نمودار چيدمان فضا و توصيف و تحليل نمودار‌ها استفاده شده است. پس از ترسيم نمودارهاي توجيهي كاروانسرا در دو کاربری متفاوت در دو دوره صفویه و قاجاریه، نمودار‌ها مورد تحليل و ارزيابي قرار گرفته است. سپس، به بحث در مورد يافته‌ها و درنهايت به بيان نتيجه‌ها پرداخته شده است.

3-1- کاروانسرای شاه عباسی در کرج

این بنای شاخص در میانه‌ی شاهراه ابریشم و پل ارتباطی شرق به غرب، در بخش مرکزی کرج در استان البرز در سمت جنوب شرقی میدان توحید قرار گرفته که بنایی سنگی آجری است. این بنا جزوکاروانسراهای خارج از شهر و برون شهری دستهبندی می‌شود که در زمان حکومت شاه سلیمان صفوی بین سالهای 1078 تا 1109 ه. ق به سبک چهار ایوانی ساخته شده است. مساحت کل بنا 3000متر مربع و مساحت حیاط مرکزی آن 900 متر مربع است ودرب ورودی از ایوان شمالی باز می‌شود. دور تادور حیاط 21 حجره ایواندار جهت استراحت مسافرین و 5 بارانداز برای نگهداری کالاها و جایگزینی همراهان و نگهبانان کاروان‌ها طراحی شده است. قناتی در مسیر شمال به جنوب از این کاروانسرا می‌گذشته که حلقه‌ی چاه آن در حیاط کاروانسرا موجود است. یک حوض سنگی در وسط حیاط بوده که قسمتی از آن در زیر کف فعلی مدفون است. در ساخت پی بنا از سنگ و دیوارها از آجر و ساروج استفاده شده است. این اثر با معماری چهار ایوانی از چهار شترخان و بار انداز تشکیل شده که در ابتدا به عنوان پناهگاهی برای استراحت کاروانیان بوده و در اوایل دوره قاجاریه تبدیل به پادگان یا قلعه‌ی نظامی شد ودر اواخر دوره‌ی قاجاریه تعمیرات جزئی در بنا ایجاد شده و از آن به‌عنوان مدرسه برزگران موسوم به فلاحت (اولین مدرسه کشاورزی در ایران) استفاده می‌شده است. بعد از سقوط قاجاریه در حدود سال1330ه. ق از این مکان به جای انبار غله کشاورزی استفاده می‌شده که بیشترین آسیب را در این دوره دیده است. در سال1353بنای فوق توسط وزارت فرهنگ و هنر یک اثر ملی اعلام شد و در سال 1356با شماره 1368به ثبت آثار ملی رسید.

4- بحث و نتیجهگیری

4-1- بررسی نحو فضای کاروانسرای شاه عباسی در دوره صفویه

آنچه که اکنون به عنوان بنای کاروانسرای شاه عباسی مطرح است همان بنایی است که در دوره صفوی احداث شده و ساختمان بنا اسکلت ابتدایی خود را تقریباً حفظ کرده است. چیدمان فضایی این کاروانسرا به این صورت می‌باشد.

$C:\Users\user\Desktop\توجیهی\Slide5.JPG$ 4-1-1- معرفی فضاها

شکل 1. کاروانسرای شاه عباسی در دوره صفویه (منبع: میراث فرهنگی)

1- ورودی اصلي 2- هشتی3- حیاط اصلی صحن 4- حیاط فرعی 5- غرفه 6- ایوان 7- ایوانچه 8- حجره 9- شاهنشین 10- اصطبل (مال بند) 11- آب انبار 12- حوضخانه 13- چارسو 14- انبار 15- اتاق نگهبان 16- راه پله دسترسی به بام

با روش نحو فضا قصد داریم تا این پلان را به‌صورت ساده‌تر ترجمه کنیم. نخست به ساختار کلی نمودار و ارتباط بین فضاها می‌پردازیم. در ابتدا هر فضایی با دایره‌ای که شماره فضا در آن نوشته شده است را مشاهده می‌کنید و یکسری خطوط که رابطة اتصال و ارتباط اجزاءی بنا را با هم نشان می‌دهد. در کنار هر ردیف از دایره‌ها که در یک سطح قرار گرفته و با هم، هم پیوند هستند اعدادی نوشته شده است که به آن افتراق می‌گویند. بالارفتن این اعداد به‌منزلة خصوصی‌تر شدن فضا است. باتوجه‌به نمودار فضاهای 10- 6- 8 (به ترتیب اصطبل، ایوان، حجره) دارای افتراق و همگی هم پیوندگی با هم دارند.

$C:\Users\user\Desktop\توجیهی\Slide3.JPG$

نمودار1. نمودار توجیهی کاروانسرای شاه عباسی (منبع: نگارنده)

کاروانسرای شاه عباسی با وجود یک ورودی اصلی از لحاظ حفظ امنیت و دسترسی بسیار حائز اهمیت بود، چرا که کاروانیان بعد از ورود از میان هشتی چهارپایان خود را به اصطبل‌ها که در دو طرف هشتی قرار گرفته می‌بردند، سپس بعد از گذر از ایوان ورودی داخل حیاط مرکزی شده و به حجره‌هایی که دور تا دور حیاط قرار داشت برای استراحت می‌رفتند. نحوه ارتباط فضاها با یکدیگر از ورودی تا به فضاهای خصوصی همه نشان‌دهندة سلسه‌مراتب عملکردی در چیدمان فضایی در پلان کاروانسرا است. بین عمق فضاها هم (مثلاً فضایی مانند حجره) و بحث «امنیت» ارتباط وجود دارد. یعنی فضایی که نیاز به امنیت و حفاظت بیشتری دارد، دارای عمق زیادتری در نمودار است.

4-2- بررسی نحو فضایی مدرسه برزگران (کاروانسرای شاه عباسی) در دوره قاجاریه

در دوره قاجاریه الحاقاتی به بنا اضافه می‌شود که عمده آنها نیم دایره‌ای در ایوان شرقی و احتمالاً طبقه احداثی در دو ایوان شرقی و غربی (شاهنشینها) نیز مربوط به همین دوره قاجار می‌باشد. در این دوره کالبد کاروانسرا به کالبد مدرسه تغییریافته، براین‌اساس کاربری‌های فضایی بنای قبلی جای خود را به کاربری جدید می‌بخشد. بنا باتوجه‌به نیازهای فضایی جدید در جهت تطبیق نقشة قبلی کاروانسرا و چیدمان فضایی آن به مدرسه در تلاش است تا با حفظ روابط فضایی قبلی، چیدمان فضا‌ها و روابط فضایی خود را حفظ کند.

4-2-1معرفی فضاها

1-ورودی اصلی 2- هشتی 3- صحن و حیاط اصلی 4- گالری نمایش آثار 5- فضای آموزش 6- کتابخانه تخصصی 7- سالن تماشاخانه 8- نمازخانه 9- بخش اداری 10- بخش نمایش اسناد و مدارک 11- فروشگاه تولیدات فرهنگی 12- اتاق اساتید 13- آبدارخانه 14- بوفه 15- سرویس بهداشتی 16- چهارسو 17- ایوان 18- ایوانچه 19- حوض 20- راهروی دسترسی به بام 21- نگهبانی

$E:\ارشد\کاروانسرا\توجیهی\Slide7.JPG$

شکل 2. کاروانسرای شاه عباسی در کاربری مدرسه برزگران دورة قاجاریه (منبع: میراث‌فرهنگی)

باتوجه‌به تغییر کاربری در این بنا فصل جدیدی از تاریخچة عملکرد فضا‌ها و نحوة ارتباط اجزاء با هم به چشم می‌خورد. رسم نمودار توجیهی، برای توجیه هم‌پیوندی بین فضاهای کارکردی و نحوة دسترسی‌ها و کارکردشان با یکدیگر را، تحلیل می‌کند. باتوجه ‌به مطالب ارائه شده در جهت ترسیم نمودار، نحوة چیدمان فضایی مدرسه را بررسی می‌شود.

$C:\Users\user\Desktop\توجیهی\Slide7.JPG$

نمودار 2. نمودار توجیهی مدرسه برزگران (منبع: نگارنده)

باتوجه‌به نمودار 2 حاکی از آن است که فضای آموزشی به دلیل وجود بحث و تبادل نظر کاربران که به فضای آموزشی مراجعه می‌کنند، ارتباط تنگاتنگی با هم قرار گرفته، چراکه برای تحصیل و تبادل اطلاعات بسیار رایج و یکی از نکات مهمی است که هر فضای آموزشی باید از آن بهره ببرند. استفاده از الگوی حیاط مرکزی پلان مناسبی جهت برقراری هم پیوستگی و ارتباط فضاها با همدیگر ارائه کرده است. با بررسی جانمایی هر فضا از طریق نمودار توجیهی می‌توان بیان کرد رابطه مستقیمی بین سلسله ‌مراتب عمومی و خصوصی و جانمایی فضا‌ها وجود دارد و همین موضوع باعث شده تا با تغییر کاربری آن از کاروانسرا به مدرسه خلل عمده‌ای در آن به وجود نیاید. برخی از شواهد این مدعا عبارت‌اند از:

- معماری کاروانسرای شاه عباسی به دلیل چهار ایوانی بودن و وجود حیاط مرکزی، شباهت بسیاری به معماری مدارس دارد.

- باتوجه‌به معماری مدرسه که باید کلیه فضاهای آموزشی آن با هم در ارتباط باشد، پلان مدرسه بزرگان (کاروانسرای شاه عباسی) با ویژگی چهار ایوانی (حیاط مرکزی) جوابگوی این ارتباط فضایی است. کاربران در هنگام ورود به فضای آموزشی با قرارگرفتن در فضای حیاط مرکزی (با ویژگی چهار ایوانی) حس دعوت‌کنندگی برای فراگیری علم را دنبال می‌کنند.

- دسترسی مطلوب کاروانسرا امکان مناسبی را برای تغییر کاربری آن به مدرسه به وجود آورده بود.

- در معماری ایرانی سلسله مراتب برای رسیدن فضاها از اهمیت بالایی برخوردار است که این اصل در چیدمان فضایی بنای مذکور به خوبی قابل مشاهده است. باتوجه به نمودار توجیهی رسم شده برای دو کاربری متفاوت آن این امر به خوبی مشاهده شده است.

شایان‌ذکر است علیرغم اینکه کلیت تغییر کاربری کاروانسرای شاه عباسی به مدرسه مناسب بوده است اما نقاط ضعفی نیز داشته که از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

الف- علیرغم رعایت سلسله‌مراتب و دسترسی مناسب در تغییر کاربری اصطبل به کتابخانه اما فاکتورهایی همچون داشتن نور مناسب و تهویه لازم برای کاربری جدید در نظر گرفته نشده است.

ب- تبدیل اتاق شاه‌نشین به تماشاخانه بدون درنظرگرفتن سلسه‌مراتب بوده است چرا که ویژگی نبود نور مزاحم در تماشاخانه (شرق و غرب) رعایت نشده است.

ج- از دیگر تفاوت‌های تغییر کاربری کاروانسرای شاه عباسی کرج به مدرسه در دورة قاجار، عدم همخوانی و پیروی این کاربری جدید با ویژگی اکثر مدارس قاجار است، چرا که آنها عمدتاً دارای 2 کاربری سازگار (مسجد مدرسه) به‌صورت هم‌زمان بودند و این در حالی است که نمونة مورد بررسی ما صرفاً مدرسه بود.

د- نظر به اینکه کاروانسراهای شهری اغلب فاقد محل نگهداری مستقیم حیوانات هستند معمولا تغییر کاربری آنها به مدرسه مناسبتر از کاروانسراهای برون شهری نظیر کاروانسرای شاه عباسی کرج می‌باشد.

کاروانسرای شاه عباسی شهر کرج که در عصر صفویه تأسیس گردید همچون تمامی کاروانسراها باهدف کاربری خاص (کاوانسرایی) ایجاد شد. اما اگر کاروانسرا شاه عباسی را مرکز دایره‌ای فرض کنیم در محیط حدود یک کیلومتری شاهد حضور بناهای مهم تاریخی شهر از قبیل کاخ سلیمانیه، قلعه صلصال و پل صفوی هستیم. این ویژگی به همراه معماری چهار ایوانی آن باعث شده تا امکان کاربری‌های گوناگون برای این فضا مهیا گردد. به‌طوری که در دوره قاجار از آن به‌عنوان مدرسه استفاده شد. این در حالی است که اکثر مدارس دوره قاجار ترکیبی از مسجد-مدرسه بودند و نمونه تک کاربری مدرسه در آن کمتر به چشم می‌خورد.

این مقاله با بررسی تغییر کاربری کاروانسرای شاه عباسی از ماهیت تأسیسی آن در دوره صفویه به مدرسه در دوره قاجاریه، با ترسیم نمودار توجیهی متعلق به هر دوره، به تحلیل و بررسی چگونگی چیدمان فضایی در بنای مذکور در هر دو دوره پرداخت و باتوجه‌به تحلیل و نتایج نمودار توجیهی ترسیم شده، این نتیجه‌گیری کلی حاصل شد که در چیدمان فضایی کاروانسرای شاه عباسی برای تغییر کاربری، سلسله‌مراتب دسترسی اهمیت بیشتری نسبت به کیفیات فضایی داشته است.

5- تقدیر و تشکر

نظر به این که برخی از داده‌ها و یافته‌های این مقاله را نویسندگان با دسترسی و بررسی برخی اسناد و مدارک موجود در سازمان میراث فرهنگی و گردشگری و صنایع دستی استان البرز کسب کرده‌اند، لذا خود را ملزم دانسته که از مسئولان و کارشناسان آن سازمان، به ویژه مسئول محترم کتابخانه مراتب تشکر و قدردانی خود را اعلام نماییم.

6- منابع

1- حسینی، آ.، و ارژمند، م. (1392). مطالعة تطبیقی معماری کاروانسراهای برونشهری و شهری ناحیة اصفهان در دورة صفویه (مطالعة موردی: کاروانسراهای مهیار و مادرشاه). فصلنامه علمی–پژوهشی مطالعات شهر ایرانی-اسلامی، 12، 45-57.

2- رفيعفر، ج.، و لرافشان، ا. (1384). بررسي انسانشناختي کاروانسراهاي عصر صفوي. مجله‏نامه انسان‏شناسي، 2(4)، 37-60.

3- ریسمانچیان, ا و بل, س. (1389). شناخت کاربردی روش چیدمان فضا در درک پیکره بندی فضایی شهرها. نشریه هنرهای زیبا- معماری و شهرسازی، 2(43)، 49-56.

4- سهيلي، ج.، و رسولي، ن. (1395). مطالعه تطبیقی نحو فضای معماری کاروانسراهای دوره قاجاریه (مطالعه موردی: کاروانسرا‌های قزوین و کاشان). هویت شهر،10(26)، 47-60.

5- معماريان، غ، (1385). سيري در مباني نظري معماري. تهران: انتشارات سروش دانش.

6- معماریان، غ.، فیضی، م.، کمالی پور، ح.، و موسویان، م. (1391). ترکیب شکلی و پیکرهبندی فضایی در مسکن بومی: مقایسه تطبیقی عرصهبندی فضای مهمان در خانه‌های سنتی کرمان. فصلنامه مسکن و محیط روستا، 31(138)، 3-16.

7- معماریان، غ. (1381). نحو فضای معماری. صفه، 12(35)، 75-83.

8- ملازاده، ع.، و بارانی پسیان، و.، و خسروزاده، م. (1391). کاربرد چیدمان فضایی در خیابان ولیعصر شهر باشت. مدیریت شهری, 10(29), 81-90.

9- هيلن براند، ر .(1377). معماري اسلامي. ترجمه اعتصام، ا. تهران: شرکت‏ پردازش و برنامه‏ريزي شهري.

10- Brown, F. E. (1990). Comment on Chapman: some cautionary notes on the application of spatial measures to prehistoric settlements. The social archaeology of houses, 93-109.

11- Hillier, B., & Hanson, J. (1997). The reasoning art. In The 1st International Space Syntax Symposium Proceedings.

12- Hillier, B. (2007). Space is the machine: a configurational theory of architecture. Space Syntax.

13- Orhun, D., Hillier, B., & Hanson, J. (1995). Spatial types in traditional Turkish houses. Environment and planning B: Planning and design, 22(4), 475-498.

Investigation of the spatial arrangement of Shah Abbasi Caravanserai in Karaj by space syntax technique⁷

Nasrin Mokhtari1, Elham Sfandyarifard2

1- Master of Architecture ,Rasam Institute of Higher Education, Karaj, Iran.

Nasrin_pany@yahoo.com

2- Assistant professor, Department of Architecture, rasam Institue of higher education, Karaj, Iran (Corresponding Author).

e.sfandyarifard@rasam.ac.ir

Abstract

Keywords: Historical Buildings, Space Syntax, change of use, Traditional Architecture, Caravanserai, School

[1] 1- این مقاله بر گرفته از پایان نامه نویسنده با عنوان «طراحی معماری باغ موزۀ چند رسانه ای در کرج با رویکرد افزایش تعاملات اجتماعی و با تأکید بر چیدمان فضا میباشد».

[2] . function

[3] . Bill Hillier

[4] . Julienne Hanson

[5] . Configuration

[6] 1- Brown

[7] This article is taken from the author's dissertation entitled "Architectural design of the garden of a multimedia museum in Karaj with the approach of increasing social interactions and emphasizing the space syntax technique."

اشتراک گذاری

آدرس مقاله

بررسی پیكربندى ساختار فضایی کاروانسرای شاه عباسی در کرج به روش نحو فضا