از حیاط مرکزی تا قاب‌بندی‌های فضایی: تغییرات توده و فضای تهی در معماری مسکونی تهران
محورهای موضوعی :
وحید فدایی مهربانی
1
,
مهدی بنی‌اسدی باغمیرانی
2
*
1 - گروه معماری، دانشکده هنر و معماری، واحد یادگار امام خمینی (ره)، دانشگاه آزاد اسلامی، ری، ایران.
2 - گروه معماری، دانشکده عمران، هنر و معماری، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
کلید واژه: فضای تهی, معماری مسکونی, تهران, تحلیل تطبیقی, معماری ایرانی.,
چکیده مقاله :
این پژوهش به بررسی تحول فضای تهی در معماری مسکونی تهران پرداخته و نقش آن را در ساختار فضایی بناها از گذشته تا معاصر تحلیل می‌کند. مسئله اصلی تحقیق، تغییر کارکرد و جایگاه فضای تهی در روند تکامل معماری مسکونی است؛ به‌ویژه در رابطه با تأثیر آن بر کیفیت فضایی، تعاملات اجتماعی و اصول طراحی معماری ایرانی. هدف اصلی پژوهش، شناسایی سیر تغییرات این فضاها و تطبیق آن با اصول سنتی معماری ایران است. روش تحقیق به‌صورت کیفی و مبتنی بر تحلیل تاریخی و تطبیقی است که از مطالعات کتابخانه‌ای، بررسی اسناد معماری و نمونه‌های منتخب بناهای تاریخی و معاصر بهره می‌گیرد. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهند که در گذشته، فضای تهی به‌عنوان عنصر محوری در معماری مسکونی ایران، نه‌تنها از نظر اقلیمی و عملکردی بلکه به‌عنوان بستری برای تعاملات اجتماعی و ایجاد هویت فضایی نقش کلیدی داشته است. با گذر زمان و افزایش تراکم شهری، این فضاها دستخوش تغییر شده و در بسیاری از ساختمان‌های جدید، جایگاه خود را از دست داده‌اند. در برخی موارد، تلاش‌هایی برای بازتعریف فضای تهی در معماری معاصر دیده می‌شود که این فضا را نه‌تنها به‌عنوان عنصر عملکردی، بلکه به‌عنوان عاملی زیبایی‌شناختی و مفهومی در طراحی بناها مورد توجه قرار داده‌اند.
This study investigates the evolution of void space in Tehran’s residential architecture and analyzes its role in the spatial structure of buildings from the past to the present. The main issue of the research is the transformation of the function and position of void space in the development of residential architecture, particularly in relation to its impact on spatial quality, social interactions, and the principles of Iranian architectural design. The primary objective of the study is to trace the changes in these spaces and assess their alignment with the traditional principles of Iranian architecture. The research employs a qualitative methodology based on historical and comparative analysis, drawing on library studies, architectural document reviews, and selected examples of historical and contemporary buildings. The findings reveal that in the past, void space served as a central element in Iranian residential architecture, playing a key role not only in terms of climate and functionality but also as a platform for social interactions and the creation of spatial identity. Over time, with increasing urban density, these spaces have undergone significant changes and, in many modern buildings, have lost their prominence. In some instances, efforts to redefine void space in contemporary architecture are evident, where it is considered not only as a functional element but also as an aesthetic and conceptual factor in building design.
1- احمدی، زهرا؛ و حبیب، فرح(1399). مفهوم خالی و جایگاه معنایی آن در معماری اسلامی (نمونه مطالعاتی خانه‌های تاریخی یزد). نشریه پژوهش‌های معماری اسلامی، 7(4)، 137-155
2- بمانیان، محمدرضا؛ غلامی رستم، نسیم؛ و رحمت‌پناه، جنت(1389). عناصر هویت‌ساز در معماری سنتی خانه‌های ایرانی. مطالعات هنر اسلامی، 7 (13)، 55-68.
3- بنی‌اسدی باغمیرانی، مهدی؛ حسینی، سید بهشید؛ و شاهچراغی، آزاده(1403). فضای تهی؛ محل تجلی و ادراک معنا در معماری اسلامی (بررسی تأثیرگذاری فضاهای تهی بر روی مخاطب، مبتنی بر آرای ملاصدرا). نشریه مطالعات هنر اسلامی، 21(53)، 63-80. doi:10.22034/ias.2021.259921.1447
4- صادقی، سارا؛ اخلاصی، احمد؛ و کامل‌نیا، حامد(1397). بررسی نقش زیبایی‌شناسی معماری در خانه‌های ایرانی. پژوهش‌های معماری اسلامی، 4 (21)، 3-16.
5- صیرفیان¬پور، زهرا؛ و لوافی، مهکامه(1397). شاخص‌های مؤثر ایجاد حس خلوت و رازگونگی در مساجد (نمونه موردی مسجد جامع اصفهان). نشریه نگارینه هنر اسلامی، 4(13)، 66-84.
doi:10.22077/nia.2018.1745.1138
6- ظفرنوایی، خسرو(1396). بررسی مفهوم عرفانی «فضای تهی» در معماری اسلامی-ایرانی. نشریه مطالعات هنر اسلامی، 13(27)، .57-74
7- عسگری، علی؛ و محمدی سالک، مریم(1400). سنجش انگاره‌های قیاسی از منطق روش‌شناسی در الگوگیری‌های تاریخی معماری معاصر ایران. فصلنامۀ تخصصی معماری، مرمت و شهرسازی رف، 1(1)، 19-38.
8- عسگری، علی؛ فدایی مهربانی، وحید؛ و فتحی، راضیه(1401). سیر بالندگی و رشد فضای تهی در کالبدشناسی معماری خانه‌های تهران (اواخر دوران قاجار تا ابتدای دورۀ جمهوری اسلامی). هنر و تمدن شرق، 10(38)، 41-54.
doi:10.22034/jaco.2022.366244.1268
9- عطارعباسی، زهره؛ عینی فر، علیرضا؛ فروتن، منوچهر؛ و سروش، محمدمهدی(1399). بررسی سازوکار اثرگذاری ویژگی‌های کالبدی-معنایی تهی بر تعاملات اجتماعی. فصلنامه مطالعات محیطی هفت حصار، 9(33)، 43-62.
doi:10.29252/hafthesar.9.33.43
10- عطار عباسی، زهره؛ عینی فر، علیرضا؛ فروتن، منوچهر؛ و سروش، محمدمهدی(1401). تحلیل تمایزات معنایی متأثر از «تهی» در فضاهای عمومی کالبدی. نشریه معماری و شهرسازی آرمان‌شهر، 15(39)، 89-102
doi:10.22034/aaud.2020.237770.2247
11- لطیفی، محمد؛ و مهدوی نژاد، محمدجواد(1401). ریاضیات فضا و تجلی وحدت در مسکن بومی اصفهان (دوره قاجار). نشریه مطالعات میان‌رشته‌ای معماری ایران، 1(1)، 1-16.
doi:10.22133/isia.2022.153474
12- مدنی پور، علی(1392). طراحی فضای شهری: نگرشی بر فرآیندی اجتماعی-مکانی. تهران: انتشارات شرکت پردازش و برنامه‌ریزی شهری.
13- Cheng, A. S., & Daniels, S. E. (2003). Examining the interaction between geographic scale and ways of knowing in ecosystem management: a case study of place-based collaborative planning. Forest science, 49(6), 841-854. doi:10.1093/forestscience/49.6.841
14- Alberti, Leon Battista. (1988). On the Art of Building in Ten Books. Harvard University Press
15- Palladio, Andrea. (2002). The Four Books of Architecture. Translated by Robert Tavernor and Richard Schofield. MIT Press.
16- Cuba, L., & Hummon, D. M. (1993). A place to call home: Identification with dwelling, community, and region. Sociological quarterly, 34(1), 111-131. doi:10.1111/j.1533-8525.1993.tb00134.x
17- Lee, J. (2022). A multi-scale perspective on production of space: A critical review of urban design. Cities, 121, 103497. doi:10.1016/j.cities.2021.103497
18- Lefebvre, H. (2012). From the production of space. In Theatre and performance design (pp. 81-84). Routledge. doi:10.1080/23322551.2012.11673506
19- Merleau-Ponty, M. (2004). The world of perception. Routledge.
20- Roth, L. M. (2018). Understanding architecture: Its elements, history, and meaning. Routledge.