ارائه مدل کاربردی طراحی فضاهای شهری زیست¬پذیر شاد با رویکرد ارتقای کیفیت زندگی در محله تجریش
محورهای موضوعی :
هما رمضانی
1
(دانشجوی کارشناسی ارشد مهندسی معماری، دانشکده هنر و معماری، واحد یادگار امام خمینی (ره)، شهرری، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.)
کیانوش حسنی
2
( استادیار گروه معماری، دانشکده هنر و معماری، واحد یادگار امام خمینی (ره)، شهرری، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران. (نویسنده مسئول))
کلید واژه: زیست¬پذیری, کیفیت زندگی, مدل‌های شهری, تجریش, عملکردهای شهری,
چکیده مقاله :
امروزه در اکثر کشورهای توسعه‌یافته زیست¬پذیری به‌عنوان یک اصل در چهارچوب پایداری موردبحث قرار می‌گیرد. همچنین استدلال می‌شود که ارزیابی زیستپذیری، می‌تواند با ارائه یک روش قابل توصیف، برای ارزیابی محیط‌های شهری و کیفیت آن‌ها، با رویکردهای گوناگون به اجرای برخی از برنامه‌های جدید شهری کمک کرد. ﮐﯿﻔﯿﺖ ﯾﮑﯽ از ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﻣﺤﻮری ﻃﺮاﺣﯽ ﺷﻬﺮی ﺑﻮده که از اﻫﻤﯿﺖ ﻧﻈﺮی و عملی ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﺮﺧﻮردار است در ﭘﮋوﻫﺶ ﺣﺎﺿﺮ باهدف ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺮ تحقق‌پذیری ﺷﻬﺮ ﺷﺎد و ﺗﺒﯿﯿﻦ اﻟﮕﻮي دﺳﺘﯿﺎﺑﯽ ﺑﻪ آن که دارای ماهیت توسعه‌ای-کاربردی است، تلاش بر این بود با تجزیه‌وتحلیل فضای مکانی یعنی محدوده تجریش و قرار دادن خط‌مشی برای ایجاد محیط‌های شاد به تدوین یک چهارچوب نظری جهت تبیین مفهوم شادی در محیط پرداخته و با معرفی و بازشناسی مؤلفه‌های سازنده آن مدلی ارائه گردد تا به‌واسطه از آن راهکارهایی با عنوان سیاست‌های طراحی استخراج شود. لذا پس از مرور شاخصهای کیفیت و از طریق معیارهای برگزیده مرتبط با شادی، به بررسی شاخصه‌ها در چهار بعد تأثیرگذار پرداخته‌شده است که با تکیه‌بر فن تهران (فنون چشم‌انداز سازی) به‌صورت قرار دادن چکیده‌ای از مطالعات، در چهارچوب مفهومی پیشنهادی فن مذکور، ساماندهی شده و پس از سنجش وضعیت استخراج‌شده نتایج حاکی از آن بود که علاوه بر سه مرحله اصلی شناخت وضعیت موجود، شناخت آینده پیش رو، اتصال میان گذشته و آینده که در فرهنگ شهرسازی با عنوان زیست¬پذیری یاد می‌شود، فاز پنجم تحلیل با سه مؤلفه اصلی، هویت، ساختار و معنا به میان آمده که پاسخگو به سیاست‌های چهار بعد اصلی خواهد بود.
Today, in most developed countries, habitability is discussed as a principle in the context of sustainability. It is also argued that viability assessment can help implement new urban plans by providing a descriptive method for assessing urban environments and their quality, and varied approaches. Living quality is one of the main concepts of urban design, which has practical and theoretical importance. In this research, an attempt was made to formulate a theoretical framework to explain the concept of happiness in the environment by analyzing the scope of Tajrish and placing a policy for creating happy environments. Then, by introducing and recognizing its constituent components, a model should be presented in order to extract solutions called design policies. Therefore, after reviewing the quality indicators through selected criteria related to happiness, they have been studied in four influential dimensions. By measuring the extracted situation, the results showed that in addition to the three main stages of knowing the current situation, knowing the future ahead, the connection between the past and the future, which in urban culture is called livability, the fifth phase of analysis with three main components including, Identity, structure, and meaning have emerged that will be responsive to the policies of the four main dimensions.
1- بهرامی، ب.، و خسروی، آ. (1394). ارزیابی عوامل مؤثر در ارتقای کیفیت گردش پیاده در داخل و خارج مراکز خرید شهری مطالعۀ موردی: مجتمع تجاری کردستان- سنندج. نشریه هنرهای زیبا، 20(1)، 100-91.
2- ﭘﺎﮐﺰاد، ج (1391). راﻫﻨﻤﺎي ﻃﺮاﺣﯽ ﻓﻀﺎﻫﺎي ﺷﻬﺮي در اﯾﺮان. اﻧﺘﺸﺎرات ﺷﻬﯿﺪي..
3- پوراحد، ا.، حاتمی¬نژاد، ح.، زیاری، ک.، و علیجانی، س. (1398). نگرشی جدید بر زیست¬پذیری شهری تهران: آسایش حرارتی شرط اولیه برای ارتقاء کیفیت (نمونه موردی منطقه 22 تهران). نشریه تحلیل فضایی مخاطرات محیطی، 6(2)،110- 89.
4- حاتمی¬نژاد، ح.، خسروی‌کردستانی، ف.، و تابعی، ن. (1396). مقدمه‌ای بر زیستپذیری شهری راهبردی نوین در برنامه‌ریزی شهری. تهران: نشر آراد کتاب.
5- حیدری، م.، شماعی، ع.، ساسان پور، ف.، سلیمانی، م.، و احدنژاد روشتی، م. (1396). تحلیل عوامل موثر بر زیست¬پذیری بافت¬های فرسوده شهری (مطالعه موردی: بافت فرسوده بخش مرکزی شهر زنجان). نشریه پژوهش¬های جغرافیای انسانی، 17(57)، 25-1.
6- رجبی امیرآباد، ر.، و رحمانی، ب. (1399). نقش فضاهای شهری در ارتقای کیفیت زندگی (مطالعه موردی شهر ملایر). فصلنامه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، 20(58)، 319-337.
7- رهنمایی، م.، و اشرفی، ی. (1386). فضاهایﻋﻤﻮﻣﻲ ﺷﻬﺮ و ﻧﻘﺶ ﺷﻜﻞ آن در ﻣﺪﻧﻲ ﮔﻴﺮي ﺟﺎﻣﻌﻪ از دیدگاه برنامه ریزی شهری. نشریه علمی پژوهشی اﻧﺠﻤﻦ جغرافیایی ایران، 5(14 و 15)، 23-46.
8- شیخی، ح.، و رضایی، م. (1396). ارزیابی کیفیت محیطی فضاهای شهری پیاده مدار و پاسخ¬دهی اجتماعی (نمونه موردی: خیابان فردوسی شهر ایلام). فصلنامه علمی - پژوهشی پژوهش و برنامه¬ریزی شهری، 8(29)، 83-98.
9- طرح تفصیلی منطقه یک تهران. (1386). نهاد مدیریت برنامه ریزی تهیه طرح های توسعه شهری تهران. وزارت مسکن و شهرسازی – شهرداری تهران.
10- عیسی¬لو، ع.، بیات، م.، و بهرامی، ع. (1393). انگیزه زیست¬پذیری رهیافتی نووین جهت ارتقای کیفیت زندگی در جوامع روستایی (مطالعه موردی: شهرستان قم، بخش کهک). فصلنامه مسكن و محيط روستا، 146، 120 -107.
11- قاسم¬پور، آ.، و امجدی ملائی، ع. (1396). زیست¬پذیری فضاهای شهری. تهران: انتشارات سخنوران.
12- قلمبر دزفولی، م.، و نقی¬زاده ، م. (1392). طراحی فضای شهری به منظور ارتقاء تعامالت اجتماعی. انتشارات هویت شهر، 17(8)، 24- 15.
13- کریمخانی، ح. (1398). ارائه مدل كاربردی طراحي فضاهای شهری زيست¬پذير شاد با رويکرد ارتقای كیفیت زندگي ساكنین (نمونه موردی: رودهن). پایان¬نامه کارشناسی ارشد، رشته معماری. دانشکده هنر و معماری، دانشگاه آزاد اسلامی واحد یادگار امام خمینی شهر ری.
14- گلکار، ک. (1385). نشاط و سرزندگی در شهر به کمک طراحی شهری. نشریه شهر نگار، 7(39)، 28-24.
15- لینچ ،ک. (1387). سیمای شهر. ترجمه مزینی، م. چاپ هشتم، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
16- مونتگمری، چ. (1396). شهر شاد. ترجمه حاتمینژاد ح،. سلیمان¬زاده، م.، و فتوحی مهربان، ب. تهران: انتشارات آراد کتاب.
17- ورحیدرشیرازی، ف. (1394). ارتقاء سرزندگی و حس تعلق به مکان در فضاهای شهری مطالعه موردی: منطقه 5 شهر اصفهان. اولین کنفرانس سالانه پژوهش¬های معماری، شهرسازی و مدیریت شهری یزد.
18- یزدانی، م. (1397). کیفیت زندگی شهری: تعاریف، شاخص¬ها، سازه¬ها ارزیابی تطبیقی و راهبردها. تهران: انتشارات تیسا.
19- Adams, M. (2014). Quality of urban spaces and wellbeing. Wellbeing: A complete reference guide, 1-21.
20- Ballas, D., & Tranmer, M. (2012). Happy people or happy places? A multilevel modeling approach to the analysis of happiness and well-being. International Regional Science Review, 35(1), 70-102.
21- Carmona, M., Heath, T., Oc, T. & Tiesdell, S. (2010). Public Places-Urban Spaces. Architectural Press: Oxford.
22- Chao Q. L. (2017). A Place between Architecture and Happiness: Urban design for joy and well-being. March Architectural Design (International) Department of Architecture University of Strathclyde.
23- Costanza, R., Fisher, B., Ali, S., Beer, C., Bond, L., Boumans, R., ... & Snapp, R. (2008). An integrative approach to quality of life measurement, research, and policy. SAPI EN. S. Surveys and Perspectives Integrating Environment and Society, (1.1).
24- IRISS C.N.R. (2017). The role of public space to achieve urban happiness, DiARC University of Naples Federico II, Naples, Italy. WIT Transactions on State of the Art in Science and Engineering, 96.
25- Jacobes, J. (1961). The Death and Life of Great American Cities. Random House Publishers, New York.
26- Madanipour, A. (2003). Public and private spaces of the city. Routledge.
27- Michalos, A. C. (Ed.). (2014). Encyclopedia of quality of life and well-being research (pp. 311-1). Dordrecht: Springer Netherlands.
28- Ngesan, M. R., & Karim, H. A. (2012). Impact of night commercial activities towards quality of life of urban residents. Procedia-Social and Behavioral Sciences, 35, 546-555.
29- Rose, G. (1995). Place and identity: A sense of place. A place in the world?: places, cultures and globalization, 87-132.
ارائه مدل کاربردی طراحی فضاهای شهری زیستپذیر شاد با رویکرد ارتقای کیفیت زندگی در محله تجریش
هما رمضانی1 و کیانوش حسنی2*
1. دانشجوی کارشناسی ارشد مهندسی معماری، دانشکده هنر و معماری، واحد یادگار امام خمینی (ره)، شهرری، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
2. استادیار گروه معماری، دانشکده هنر و معماری، واحد یادگار امام خمینی (ره)، شهرری، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران. (نویسنده مسئول)
تاريخ دريافت: [10/8/1400] تاريخ پذيرش: [21/11/1400]
چکیده
امروزه در اکثر کشورهای توسعه‌یافته زیستپذیری به‌عنوان یک اصل در چهارچوب پایداری موردبحث قرار می‌گیرد. همچنین استدلال می‌شود که ارزیابی زیستپذیری، می‌تواند با ارائه یک روش قابل توصیف، برای ارزیابی محیط‌های شهری و کیفیت آن‌ها، با رویکردهای گوناگون به اجرای برخی از برنامه‌های جدید شهری کمک کرد. ﮐﯿﻔﯿﺖ ﯾﮑﯽ از ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﻣﺤﻮری ﻃﺮاﺣﯽ ﺷﻬﺮی ﺑﻮده که از اﻫﻤﯿﺖ ﻧﻈﺮی و عملی ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﺮﺧﻮردار است در ﭘﮋوﻫﺶ ﺣﺎﺿﺮ باهدف ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺮ تحقق‌پذیری ﺷﻬﺮ ﺷﺎد و ﺗﺒﯿﯿﻦ اﻟﮕﻮي دﺳﺘﯿﺎﺑﯽ ﺑﻪ آن که دارای ماهیت توسعه‌ای-کاربردی است، تلاش بر این بود با تجزیه‌وتحلیل فضای مکانی یعنی محدوده تجریش و قرار دادن خط‌مشی برای ایجاد محیط‌های شاد به تدوین یک چهارچوب نظری جهت تبیین مفهوم شادی در محیط پرداخته و با معرفی و بازشناسی مؤلفه‌های سازنده آن مدلی ارائه گردد تا به‌واسطه از آن راهکارهایی با عنوان سیاست‌های طراحی استخراج شود. لذا پس از مرور شاخصهای کیفیت و از طریق معیارهای برگزیده مرتبط با شادی، به بررسی شاخصه‌ها در چهار بعد تأثیرگذار پرداخته‌شده است که با تکیه‌بر فن تهران (فنون چشم‌انداز سازی) به‌صورت قرار دادن چکیده‌ای از مطالعات، در چهارچوب مفهومی پیشنهادی فن مذکور، ساماندهی شده و پس از سنجش وضعیت استخراج‌شده نتایج حاکی از آن بود که علاوه بر سه مرحله اصلی شناخت وضعیت موجود، شناخت آینده پیش رو، اتصال میان گذشته و آینده که در فرهنگ شهرسازی با عنوان زیستپذیری یاد می‌شود، فاز پنجم تحلیل با سه مؤلفه اصلی، هویت، ساختار و معنا به میان آمده که پاسخگو به سیاست‌های چهار بعد اصلی خواهد بود.
واژگان کلیدی: زیستپذیری، کیفیت زندگی، مدل‌های شهری، تجریش، عملکردهای شهری
1- مقدمه
ﻓﻀﺎي ﺷﻬﺮي محیطی اﺳﺖ سازمان‌یافته، آراﺳﺘﻪ و واﺟﺪ ﻧﻈﻢ به‌صورت بستری برای فعالیت‌ها و رﻓﺘﺎرﻫﺎي انسانی. اﻧﺴﺎن ﺟﺰﺋﯽ از ﻓﻀﺎﺳﺖ و باارزش و ﻫﻨﺠﺎرﻫﺎي ﺧـﻮد ﺑـﻪ اﯾـﻦ ﻓﻀـﺎها ﻣﻌﻨﯽ می‌بخشد. اﻟﮕﻮﻫﺎي رواﺑﻂ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺛﺎﺑﺖ ﻧﺒﻮده و ﯾﮏ ﻓﻀﺎ ﺑﺎ ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ ﺷﺪن راﺑﻄﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺧﺎص، ﭼﻬﺮه ﻣﺘﻔﺎوﺗﯽ ﺑﻪ ﺧﻮد می‌گیرد (ﭘﺎﮐﺰاد، 1391). حس‌ها بخشی از زندگی روزمره است و تجربیات حسی ناشی از زندگی در یک مکان، به شهروندان این امکان را می‌دهد که مکان را متمایز از دیگر فضاها به خاطر بسپارند (Carmona, 2010; Rose, 1995). اگر تمرکز توسعه فضاهای شهری بر فن‌های آرایشی و طراحی اختصاص داده شود. همچنین اگر در ایجاد تجربه‌های حسی به‌یادماندنی و شادی در افرادی که از این نوع فضاها استفاده می‌کنند تلاش شود، رویکردی با عنوان فضاهای شهری شاد حاصل می‌گردد. (Madanipour, 2003)
ازنظر کاربران بررسی‌شده تاکنون در فضاهای شهری، عواملی چون توجه به نحوه طراحی مسیرهای پیاده، امکان دسترسی به فضاهای فرهنگی تفریحی، از بین بردن نابرابری فضایی و اجتماعی (Ballas & Mark, 2012) توجه به عواطف و احساسات شکل‌گرفته در محدوده، ایجاد حس تعلق و دل‌بستگی به مکان (IRISS C.N.R, 2017)، ایجاد مشارکت و تعامل افراد در مکان و همچنین ارائه خدمات متناسب با نیازهای همه‌جانبه شهروندان (حیدری، شماعی، ساسانپور، سلیمانی و احدنژاد روشتی، 1396)، در شکلگیری زیستپذیری فضاهای شاد نقشی تأثیرگذار ایفا می‌کنند.
مهم‌ترين معياري كه در ارزيابي محيط‌هاي شهري بايد لحاظ شود، كیفيت عرصه‌هاي عمومي شهري موجود در آن است. (شیخی و رضایی، 1396) واقعيت اجتناب‌ناپذير اين است كه مردم بر اساس كیفيت آنچه در پيرامون خود مي‌بينند و تجربه مي‌كنند، در مورد آن قضاوت مي‌كنند. همچنین فضاهای شهری خوب با مفهوم کیفیت مطلوب آن سنجیده می‌شود، این دسته از فضاها علت مقیاس عملكردی و همچنین طیف متنوع و گسترده مخاطبان خود دارای بیشترین سهم در حیات جمعی شهروندان هستند، که ايجاد آرامش، شادی و سرگرمي، فراهم آوردن ارتباط، زمينه معاشرت و امكان تردد نقش به سزایی در عملكردهاي فضاهاي عمومي شهري را ایفا می‌کند. (رجبی امیرآباد و رحمانی، 1399) ازاین‌رو افزایش کیفیت این دسته از فضاها بیش از سایر انواع فضاها موجب ایجاد جامعه شهری سالم و شكوفا خواهد شد.
باتوجه به گفته مک کال بهترین راه رسیدن به کیفیت زندگی، اندازه‌گیری میزان نیازهای شادی‌آوری است که مردم با آن مواجه می‌شوند. Ngesan & Abdul Karim, 2012) ( درنتیجه با شناخت عوامل مؤثر در ایجاد فضاهای زیستپذیر شاد می‌توان گامی در راستای بهبود کیفیت زندگی شهروندان برداشت.
ﺑﺎﯾـﺪ ﺗﻮﺟـﻪ داﺷﺖ ﻓﻀﺎﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺷﻬﺮي آﯾﻨﻪ زﻧﺪﮔﯽ و فعالیت‌های ﻣﺮدﻣﺎن ﻫﺮ ﺷﻬﺮ در ﻫـﺮ دوره اﺳـﺖ. چراکه در اﯾن ﻓﻀﺎﻫﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت ﭼﻬﺮه ﺑﻪ ﭼﻬﺮه، اﺟﺘﻤﺎﻋـﺎت ﺳﯿﺎﺳـﯽ و ﻣﺮاﺳـﻢ و جشن‌های ﻋﻤـﻮﻣﯽ رخ می‌دهد. به‌واسطه ﻫﻤﯿﻦ جریان‌هاست ﮐﻪ ﻣﻔﺎﻫﯿﻤﯽ ﭼﻮن ﻣﺸﺎرﮐﺖ ﺷﻬﺮوﻧﺪي و ﺟﺎﻣﻌـﻪ ﻣـﺪﻧﯽ و درنتیجه ﺣﺲ ﺗﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻣﮑﺎن تقویت می‌گردد. (رهنمایی و اشرفی، 1386)، در پی آن عوامل مؤثری چون، کیفیت‌های دسترسی‌پذیری، اﺣﺴﺎس اﻣﻨﯿﺖ، ﺑﺮﻗﺮاري ﺗﻌﺎﻣﻼت اﺟﺘﻤﺎﻋﯽو ﺣﺲ ﻣﮑﺎن به بالاترین کیفیت خود می‌رسد همچنین افزایش عوامل مخربی چون کاربری‌های ﻣﺨﺘﻠﻂ و آلودگی‌های ﻣﺤﯿﻄـﯽ پیش رو خواهد بود.
حال باتوجه به نکات مطروحه سعی شد تا به تعیین مفهوم توسعه با رویکرد زیستپذیری شاد که موجب ارتقای کیفیت است پرداخته شود و زمینهای برای تحقق یافتن اهداف پژوهش یعنی طرح مدل شهری در منطقه مورد مطالعه با پاسخگویی به اهداف نظری پژوهش شامل تعیین عناصر تأثیرگذار در زیست‌پذیری‌های شاد و تعیین شاخصه‌های ارتقای کیفیت فضاهای شاد ایجاد گردد.
2- مرور مبانی و پیشینه
در سال‌های اخیر در عرصه داخلی و خارجی در مورد زیستپذیری تحقیقات متعددی صورت گرفته است که به‌صورت جدول شماره 1 به تعدادی از آن‌ها اشاره‌شده است.
جدول 1. پیشینه داخلی و خارجی
مأخذ: مطالعات نویسندگان، 1400
نوع | موضوع و ارجاع | سال | توضیحات |
کتاب | مقدمه‌ای بر زیستپذیری شهری راهبردی نوین در برنامه‌ریزی شهری (حاتمی نژاد، خسروی‌کردستانی، تابعی، 1396) | 1396 | به تعریف اصول و مبانی زیستپذیری، شاخصهای زیستپذیری و نحوه سنجش زیستپذیری شهری پرداخته‌شده است. |
کتاب زیستپذیری فضاهای شهری (قاسمپور و امجدی ملائی، 1396) | 1396 | به تبعیض توسعه‌های شهری در سطوح دسترسی شهری، فرسودگی فضاهای شهری، تقسیم‌بندی‌های دوگانه و بالادست و پایین‌دست و … پرداخته می‌شود که ناشی از طبقه‌بندی‌های جغرافیایی است. | |
کیفیت زندگی شهری (یزدانی، 1397) | 1397 | در این کتاب شاخصه‌های مختلف بهبود کیفیت زندگی موردبررسی قرارگرفته، همچنین سیاست‌ها و برنامه‌ریزی‌های شهری ارائه‌شده است. | |
شهر شاد (مونتگمری، 1396) | 1396 | چارلز مونتگمری با اعتقاد به این اصل که «لازمه نجات جهان، شاد بودن است» با ارائه این کتاب سعی داشت تا خواننده به درک روشنی از فضاهای شهری رسیده همچنین تأکید او بر بعد زیبایی شناسانه، طراحی خردمندانه، احساس راحتی و شادی بوده است. | |
مقاله | کیفیت فضاهای شهری و رفاه1 (Adams,2013) | 2013 | این پژوهش نگاه خود را به جنبه‌های تجربی در کیفیت و رفاه فضاهای شهری معطوف می‌کند.همچنین یافته‌های حاصله بر این باور است هیچ معیاری دقیقی وجود ندارد که مفهوم کیفیت را انتقال دهد به همین دلیل هنگام ارزیابی کیفیت فضاها جنبه‌های تجربی نادیده گرفته می‌شود.
|
نگرشی جدید بر زیستپذیری شهری تهران (پوراحد، حاتمینژاد، زیاری، علیجانی، 1398) | 1398 | این پژوهش بابیان آنکه بی‌توجهی به محیط‌زیست طبیعی نمی‌تواند باعث ارتقاء کیفیت زندگی و رفاه شهروندان شود، بر اهمیت شرایط محیط‌زیست در شهر زیستپذیر بپرداخت و اظهار داشت در بین مؤلفه‌های محیط‌زیست، اقلیم و شرایط آب و هوایی مهم‌ترین و بیشترین نقش را بر ارتقاء کیفیت زیستپذیری ایفا می‌کنند. | |
تحلیل عوامل مؤثر بر زیستپذیری بافت‌های فرسوده شهری (حیدری و همکاران، 1396) | 1396 | به شناخت وضعيت زيست پذيري در محدوده مشخصی، با بافت فرسوده پرداخته‌شده است. | |
ارتقا سرزندگی و حس تعلق به مکان در فضاهای شهری (ورحیدر شیرازی، 1394) | 1394 | راهکارهایی جهت ارتقاء سرزندگی و حس تعلق به مکان ارائه‌شده است. | |
پایان‌نامه | ارائه مدل كاربردی طراحي فضاهای شهری زيست پذير شاد با رويکرد ارتقای كیفیت زندگي ساكنین )کریمخانی، 1398) | 1398 | در این پایان‌نامه به بررسی محدوده موردمطالعه یعنی رودهن پرداخته‌شده و با طرح پرسشنامه لزوم ایجاد زیستپذیری اثبات‌شده، در آخر به ارائه مدل و راهکارهایی درصدد بهتر شدن فضاهای شهری رودهن پرداخته‌شده است. |
ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت انجام‌شده در ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي اﯾﺠﺎد ﺷﻬﺮ ﺷﺎد ﺑﺎ روﯾﮑﺮد ﻣﮑﺎﻧﯽ از دﯾﺪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي ﺑﻪوﯾﮋه در اﯾﺮان نه‌تنها از ﺟﺎﻣﻌﯿﺖ ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﺒﻮده بلکه صرفاً ﺑﺮﺧﯽ از شاخص‌ها ﯾﺎ اﺑﻌﺎد را ﻣﺪﻧﻈﺮ ﻗﺮار داده‌اند. شهرها ﻣﻮﺟﻮدات ﭘﻮﯾﺎ و زﻧﺪه اي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﺗﻨﻈﯿﻤﺎت زﯾﺎد در ﻓﻀﺎﻫﺎي ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ، زﯾﺴﺖﻣﺤﯿﻄﯽو ﺣﻮزهﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ، ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ، اﻗﺘﺼﺎدي، کالبدی و ﻣﺪﯾﺮﯾﺘﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ. ﻧﻮآوري ﭘﮋوﻫﺶ، با ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﺑﻌﺎد ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺮ ﺗﺤﻘﻖ ﺷﻬﺮ ﺷﺎد ﺑﻪﺻﻮرت ﻧﺴﺒﺘﺎً ﺟﺎﻣﻊ و ﻣﺤﺎﺳﺒﮥ ﻣﯿﺰان اﺛﺮ ﻫﺮﯾﮏ ﺑﺮ ﺷﺎدي و درﻧﻬﺎﯾﺖ ارﺋﮥاﻟﮕﻮي دﺳﺘﯿﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﺷﺎد است که در ایران کمتر به آن پرداخته شده است.
در جهان کنونی، شهرها مکان اصلی کار وزندگی انسان‌ها شده‌اند. اگرچه درگذشته شـهرها، پدیده‌هایی استثنایی و کمیاب بودند، امروزه به مکان اصلی سکونت انسان و هنجار تبدیل‌شده‌اند. همین‌طور همه‌روزه به افزایش جمعیت، به تبعیت از آن مشکلات دربرگیرنده شهرها رو به افزایش است. با توجه به این شرایط مواردی چون کیفیت زندگی2، رشد هوشمند3، زیستپذیری و ... برای حل این معضلات در شهرهای جهان بیان‌شده. (حیدری و همکاران، 1396)
زیستپذیری، اساساً از اواخر قرن بیستم به منظور دستیابی به ایده‌های برنامه‌ریزی شهری موردتوجه قرارگرفته است (Jacobs, 1961). جین جیکوبز4 زیستپذیری را به‌عنوان یکی از رویکردهای دستیابی به محیط شهری باکیفیت و قابل زیست، همچنین باهدف بهبود کیفیت فضاهای شهری با مقیاس انسانی در شهرهای مدرن معرفی کرد.
باکمی تأمل، به‌راحتی می‌توان دریافت که در اطراف ما فاجعه‌ای در حال وقوع است که شاید کمتر موردتوجه قرارگرفته است. قسمتی از این بحران مربوط به توسعۀ فیزیکی گسترده‌ای اسـت که زمینهای اطراف شهرها را به‌سرعت می‌بلعد و بخشی از آن به ازدحام ترافیک و غلبۀ خـودروی شخصـی مرتبط است. ازآنجایی‌که این شرایط، شرح اوضاع و وضعیت بسیاری از شهرهای معاصر است، راهکارهای گوناگونی برای مواجهه بـا آن ارائه‌شده. یکی از این راهکارها زیستپذیری است که در جست‌وجوی افزایش کیفیت زندگی، رفاه و امکانات است از سویی دیگر با افزایش جمعیت، نابرابری‌های اجتماعی و از بین رفتن حس تعلق به مکان، هویت مکانی و زندگی اجتماعی که کیفیت زندگی جوامع را تهدید می‌کنند، زیستپذیری بـه وجـود آمده و رشد کرده و از سمت مردم محلی و برنامهریزان برای دستیابی به فضایی پایدارتر و کاربردی‌تر موردحمایت قرارگرفته است(Jacobs, 1961).
مطالعات انجام‌شده تاکنون برای ارائه مفهومی مناسب از زیستپذیری نشان می‌دهد، اجماع نظر در تعریف زیستپذیری به وجود نیامـده اسـت، امـا در تعاریف ارائه‌شده مشترکاتی چون تأمین رفاه و رضایت ساکنان، کیفیت زنـدگی، تأمین نیازهای گوناگون، دستیابی به زندگی مطلوب و... به چشم می‌خورد. بدیهی است این عوامل می‌توانند در مکان‌های مختلف، متفاوت باشند. ازاین‌رو، باید به اقلیم محلی، محیط‌زیست، منابع، نهادها، فرهنگ، اقتصاد و مردم محلی و نیازها و خواسته‌های آن‌ها توجه دقیق داشت(Jacobs, 1961).
حال بابیان کیفیت زندگی سؤالاتی از قبیل شاخصه‌های کیفیت زندگی در ذهن نقش می‌بندد، برای مقدمه باید اشاره شود کیفیت زندگی مفهومی چندوجهی، نسبی و متأثر از زمان و مکان و ارزش‌های فردی و اجتماعی است. کیفیت زندگی دربارۀ حالت و احساسات شخصی و زندگی شخصی افراد است پس می‌توان اظهار داشت کیفیت زندگی موضوعی ذهنی است که با رفاه کلی و عمومی افراد در ارتباط است. به‌طورکلی شاخصه‌های کیفیت زندگی افراد در عواملی چون: تعالی مالی، سلامتی، ثبات سیاسی و امنیت، زندگی خانوادگی، زندگی اجتماعی، جغرافیا و اقلیم، امنیت شغلی، آزادی سیاسی و برابری جنسیتی بکار گرفته می‌شود. (Michalos, 2014)
بر اساس مطالب ذکرشده کیفیت مطلوب زندگی تنها در سایۀ زیستپـذیری در یک مکان محقق می‌شود. )عیسیلو، بیات و بهرامی، 1393) از دیگر عوامل ارتقای کیفیت زندگی ایجاد سرزندگی است همچنین به گفته سقراط نشاط و شادی شهروندان، هدف اصلی ایجاد شهرها است. (گلکار، 1385)
در مطالعات جدید «ادبیات شادی» روی نقش مکان، جوامع محلی، پیوستگی اجتماعی و حس تعلق حساب جدی باز می‌کند. این توجه بر مفهوم شادی به‌گونه‌ای است؛ که کمیت و کیفیت فضاهای شهری زمینه‌ساز شادمانی شهروندان به‌ویژه در کلان‌شهرهایی همچون تهران می‌شود و باتوجه به این اصل اگر به زمینه‌سازی‌های شادمانی شهروندان پرداخته شود، می‌تواند گامی در راستای بهبود کیفیت مکان برداشته شود. (Costanza, Fisher, Ali, Beer, Bond, Boumans & other, 2008) درواقع می‌توان گفت رابطه دوطرفه‌ای بین شادی و کیفیت فضاهای شهری وجود داشته که تقویت یکی به دیگری کمک کرده و هرکدام می‌توانند شاخصهای بر دیگری باشند. این نوع ارتباط عمدتاً در رابطه باکیفیت‌های پایه فضاهای شهری رخ می‌دهد و می‌توان شاد بودن را کیفیتی پایه در بررسی فضاهای شهری دانست. (Costanza & other, 2008)
مرور ادبیات نظری شهر شاد نشان‌دهنده آن است که تجربه‌های بازآفرینی فضاهای شهری، توسعه و همچنین برنامه‌های مدیریت شهری، نقش مهمی در شکلگیری این رویکرد داشته‌اند. به صورتی که فلسفه شکلگیری کتاب «شهر شاد» مونتگمری5، دیدار با شهردار شهر بوگوتا6و تحلیل اقدامات انجام‌شده توسط وی در ارتقا کیفیت فضاهای شهری بوده است. بر اساس دیدگاه مونتگمری، یک شهر پس از تأمین نیازهای اولیه مانند غذا و مسکن بایستی آزادی واقعی، حرکت و ساخت زندگی را ارائه دهد همچنین به شیوه‌ای عادلانه، فضا، خدمات، امکانات، لذت و تفریح، سختی و هزینه بین افراد اختصاص دهد. همچنین وی در این کتاب بيان می‌کند که شهرها با جهان در حال تغيير مواجه هستند، محيط شهري در حال تجربه جهانی‌شدن است، دنيايي را ديده است که متراکم، به‌هم‌پیوسته و پيچيده در تجارت، فرهنگ و جغرافيا شده است. شادی یک کانسپت و مفهوم نامشخص نیست، بلکه معادله‌ای تعریف‌شده و قابل‌اندازه‌گیری است و مستقیماً تحت تأثیر محیط ساخته‌شده پیرامون انسان است. (Costanza & other, 2008) شادی یک مفهوم جمعی است که همه‌ی عناصر سیستم شهر را در برمی‌گیرد. قلمروهای عمومی اگر به‌درستی طراحی شود می‌تواند فراهم‌کننده عالی‌ترین فرصت‌ها برای زندگی اجتماعی، تعاملات و توسعه شبکه‌های اجتماعی لازم برای سيستم بوده درنتیجه سلامت فيزيکی و احساس خوشبختی شهروندان را به همراه داشته باشد. (مونتگمری، 1396)
در ادامه به بررسی اصول طراحی شهر شاد از دیدگاه 4 نظریه پرداز که تحقیقاتی در این زمینه ارائه داده اند پرداخته شده است. نتایج حاصله و نقد های وارد بر آن‌ها به‌صورت جدول شماره 2 تبیین شده است.
جدول 2. بررسی اصول طراحی فضاهای یک شهر با رویکرد ارتقای کیفیت بر اساس نظریه‌های مختلف
مأخذ: گردآوری مطالعات نویسندگان، 1400
محقق و ارجاع | اصول طراحی فضاهای یک شهر با رویکرد ارتقای کیفیت | نظرات دیگر محققان |
ﭼﺎرﻟﺰ مونتگمری (مونتگمری، 1396) | 1. کاهش فشار و سختی‌ها همچنین به حداکثر رساندن خوشي و لذت ساکنان. 2. زمینه‌سازی ارتقاي سلامتي شهروندان. 3. ارائه آزادي واقعي براي زندگي، حرکت و ساخت زندگي ایده آل شهروندان. 4. انعطاف‌پذیری در برابر حوادث اقتصادي و زیست‌محیطی. 5. عادلانه بودن رفتار شهر به‌منظور امکان استفاده‌ی برابري از فضاها، خدمات، پويايي، لذت، سختي و هزينه برای عموم شهروندان. 6. مشوق افراد در ساخت و تحکيم گروه‌های بين دوستان، خانواده و غریبه‌ها است. 7. شهرها بايستي به‌عنوان دستگاهی در نظر گرفته شوند که در راستاي ارتقاي خوشبختي بشر شکل گيرند. | ازنظر سوزان لنارد7 بيان قدرتمندي است براي ارتقا کيفيت زندگي در شهرها |
ريچاردو مونتزوما8 (مونتگمری، 1396) | 1. يک شهر دقیقاً خلاصه‌ی آن چيزی است که مردم درباره آن می‌اندیشند, شهر یک مفهوم ذهنی است. 2. يک شهر ایده‌ای است که در آن، هر شهروند سهيم است و هر شهروندی از آن سود می‌برد. |
- |
داگ پاترسون9 (Chao, 2017) | ادغام شهر و مردم به‌منظور ساختن ارزش‌ها و آرمان‌های یک مکان متمدن در ساختار یک شهر را اصول طراحی شهری دانسته است. |
- |
کوین لینچ10 (لینچ 1387)، )کریمخانی، 1398) | 1. ایجاد تصویر ذهنی با طراحی محیط‌های شاد، عوامل متحرک هر شهر، خاص برای مردم و فعالیت‌های افراد. 2. خوانایی بصری 3. ایجاد سازگاری میان محیط و نیازهای انسانی 4. ایجاد سرزندگی و تأمین امنیت شهروندان |
- |
2-1- اصول کلی از فضاهای شهری
فضاهای شهری به آن دسته از فضاهای باز عمومي موجود در شهر اطلاق می‌شود که بستر تعاملات اجتماعی است. به‌گونه‌ای که فضاهای شهری را می‌توان فضاهای باز، عمومی و همچنین فضایی که امکان ایجاد تعاملات اجتماعی را دارا باشد، نام‌گذاری کرد. )کریمخانی، 1398). می‌توان در نظر داشت زماني كه محيط خود را در معرض ادراك قرار مي‌دهد، اجزایی از آن، که برجسته‌تر و نیز داراي تأثیرات بيشتری است، كیفيت نام‌گذاری می‌شود. ازجمله عواملی که در شکلگیری این فضاهای شهری برافزایش مؤلفه کیفیت تأثیرگذار است شامل؛ سازگاری، نفوذپذیری، تنوع و گوناگونی، انعطاف‌پذیری، خوانایی، پایداری، کاریابی، سرزندگی و درنهایت انسان‌مداری است (بهرامی و خسروی، 1394) در جدول شماره 3 به بررسی این عوامل به‌صورت خلاصه پرداخته می‌شود.
جدول 3. بررسی عوامل تأثیرگذار بر طراحی فضاهای شهری
مأخذ: گردآوری مطالعات نویسندگان، 1400
عوامل | توضیحات |
انعطاف‌پذیری | انعطاف‌پذیری در لغت به معني دو تا شدن، خم شدن، کج شدن، برگشتن، بازگردیدن و هماهنگی با هر وضع یا محیط است. انعطاف‌پذیری در معماری ترکیب مکان‌هایی است که بتوانند برای منظورهای مختلفي استفاده شوند. این نوع طراحی در مقایسه با مکان‌هایی که فقط برای یک نوع استفاده، طراحی‌شده‌اند و به شهروندان خود حق انتخاب بیشتری می‌دهند. )کریمخانی، 1398) فضاهای شهری به‌عنوان یک مکان متراکم از رویدادها، تعاملات و فرصت‌های متنوع حیات جمعی، بیشتر از هر مکانی نیازمند طراحی با زمینهای منعطف است. یکي از اصول پشتیباني انعطاف‌پذیری فضا آن است که در طراحي چیدمان عناصر، تا آنجا که ممکن است، به بالاترین حد همزیستی برسند. |
خوانایی
| خوانایی نشان‌دهنده میزان سهولت خواندن و فهمیدن هر چیزی است. خوانایی، کیفیت بصری از شهر است که ملاحظه آن بامطالعه تصویر ذهني که مردم از محل زندگي خود دارند انجام می‌شود. )کریمخانی، 1398) |
تنوع کالبدی
| مکاني که دارای گوناگوني کاربری است، دربرگیرنده‌ی گونه‌های متنوع ساختمان، با شکل‌های متنوع است. یک چنین فضایی، انسان‌های مختلفی را در اوقات گوناگون بامنظورهای متفاوت به خود جذب می‌کند. |
نفوذپذیری
| فقط فضاهایي می‌توانند به مردم قدرت انتخاب بدهند که برایشان قابل‌دسترس هستند. بنابراین حدی از قدرت انتخاب که یک محیط به مردم می‌دهد تا بدان طریق از مکاني به مکاني دیگر بروند کیفیتي است که این کیفیت نفوذپذیری نام دارد. )کریمخانی، 1398) |
2-2- پارامترهای فضاهای شهری شاد
شاد زیستن و شاد زندگي كردن هنري است كه تمام انسان‌ها از آن بهره نمي‌برند، به اعتقاد بسياري از افراد اين هنر دروني است و خود فرد بايد شادي را در زندگي‌اش خلق كند، اما كارشناسان معتقدند امروزه طراحي شهري نيز در شاد زيستن انسان‌ها نقش مؤثری دارد. باتوجه به مطالعات انجام‌شده پارامترهایی برای تحقق یافتن فضاهای شاد به‌صورت جدول شماره 4 گردآوری و بیان می‌شود.
جدول 3. پارامترهای برای تحقق یافتن فضاهای شاد
مأخذ: گردآوری مطالعات نویسندگان، 1400
پارامترها | توضیحات |
حفظ هویت مکان | از عناصر اصلی برای خوشبختی شهری آوردن ویژگی‌های نامحسوس سایت و محیط اطراف آن در یک فضای عمومی است که هویت مکان ملموس و منحصربه‌فرد می‌شود. (لینچ 1387) |
امکان پذیرفتن گروه‌های سنی متفاوت | امکانات انجام فعالیت‌های اختصاص داده‌شده به هر سنی جذابیت را برای مکان فراهم می‌کند. Ngesan, &other 2012) ( |
انواع مختلف عملکردها | وجود فعالیت‌های ورزشی، بازی و سرگرمی متناسب تمامی سنین (فعالیت‌های نوستالژیک) باعث جذابیت و سلامت مکان می‌شود. )کریمخانی، 1398) (لینچ 1387) Ngesan &other 2012) ( |
امکان انجام فعالیت‌های غیرمعمول (قلمبر دزفولی و نقیزاده، 1392) | انجام اعمالی که به‌طورمعمول مجاز نیستند، موجب ایجاد احساس آزادی و شادی می‌شوند، ایجاد این‌چنین فضاها در محیط‌های شهری به علت وجود موادی مانند شن و ماسه ، آب یا هر ماده دیگری، تصورات خاصی از آزادی و رفاه را ارائه می‌دهد. حتی وجود آب با اشکال متفاوت در فضا باعث ایجاد نشان و شادی می‌شود. |
عناصر کالبدی هنری | استفاده از مجسمه‌ها یا سایر عناصر و امکانات رفاهی که می‌توانند لبخند را به لب فرد بیاورند، باعث ایجاد حالت خوشبختی و شادی می‌شود. (قلمبر دزفولی و نقیزاده، 1392) |
ایجاد امنیت و خدمات‌رسانی | تعبیه نور در ساعت مختلف شبانه‌روز در نگاه اول امری سطحی است، اما با در نظر گرفتن رویکردهای حاصل از تعبیه درست و مفید نورپردازی مکان، بر اهمیت این موضوع تأکید می‌شود، امکان انجام عملکردهای گوناگون در طول شبانه‌روز به ایجاد درک ایمنی و بهبود سلامت روانی کمک می‌کند. )کریمخانی، 1398) Ngesan &other 2012) ( |
درک حواس بویایی در محیط | امکان درک بوهای طبیعی احساس خوشبختی را فراهم می‌کند. فراتر از درک صوتی و تصویری، موارد بویایی نیز برای شادی شهری مهم هستند. Ngesan &other 2012) ( |
2-3- محله تجریش، محدوده موردمطالعه
تجریش در دامنه رشته‌کوه البرز و میدان تجریش در ارتفاع ۱۶۱۲ متری از سطح دریا قرارگرفته و دارای آب و هوایی معتدل و متمایل به سرد است. خیابان‌ها و کوچه‌هایی که به میدان تجریش می‌پیوندند به ترتیب ساعت‌گرد عبارت‌اند از خیابان شهرداری، خیابان ثبت، جعفرآباد، ارم، سعدآباد، ولیعصر، دربند است. خیابان شهرداری بین پل تجریش و میدان تجریش قرار دارد و کوگل کوچه‌ای است که به امامزاده صالح ختم می‌شود. خیابان‌های:بوعلی، صاحبی، آشتیانی منفرد و حکمت ازجمله خیابان‌هایی هستند که دارای استاندارد خیابان‌سازی نیستند و نیز این خیابان‌ها جزء مناطق قدیمی و فرسوده تجریش قرار دارند. هزار سال پیش تجریش، طجرشت ﺧوانده میشد. تجریش نام شهری در کلان شهر تهران است که به‌عنوان یکی از محله‌های شهر تهران به شمار می‌رود. منطقه مورد بررسی به‌صورت نقشه شماره 1 گردآوری شده است (طرح تفصیلی سال 1386).