سنجش شاخصه‌های تأثیرگذار بر منازعات و ادعاهای پیمانکاران در شهرداری تهران در سال‌های ۱۳۹۳ تا ۱۴۰۳
الموضوعات :سامان صحرایی 1 , حميدرضا ربیع فرد 2 *
1 - واحد تهران جنوب، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
2 - واحد تهران جنوب، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
الکلمات المفتاحية: منازعات و ادعاها , شهرداری ها, مدیریت پروژه, پروژه های شهری, عمران.,
ملخص المقالة :
پروژه های عمرانی بخش عظیمی از اعتبارات و منابع مالی یک کشور را به خود اختصاص می¬دهند. ادعاها و در پی آن اختلافات به ویژگیهاي ذاتی در پروژه های تبـدیل شـده انـد کـه بسـیاري از ذینفعـان پروژهها، آن را از مخربترین اتفاقات این صنعت میدانند. در بیشتر پروژهها بـا سیسـتم¬هـاي مختلـف انجـام پروژه، امکان بروز ادعاهایی از سوي طرفین، به خصـوص پیمانکـاران وجـود دارد. اگرچـه در هـیچ پـروژه اي نمیتوان احتمال بروز این ادعاها را از میان برد، اما میتوان با شناسایی علل و منشـأ اصـلی بـروز ادعاهـا، تا حد زیادي از وقوع آنها در پروژه جلوگیري کرد. پژوهش حاضر با بررسی علل منازعات و ادعاهای پیمانکاران در شهرداری ها صورت پذیرفته است. در تحقیق حاضر با بررسی ادبیات تحقیق عوامل احتمالی موثر بر علل منازعات و ادعاهای پیمانکاران با شهرداری ها شناسایی شده و سپس در قالب پرسشنامه در اختیار 20 نفر از خبرگان و متخصصان قرار گرفته است. در گام اول احتمال وقوع این موارد بین پیمانکاران و شهرداریها، سپس میانگین احتمال تبدیل به اختلاف موارد بین پیمانکاران و شهرداری با استفاده از آزمونهای آماری سنجیده شد و در مرحله بعد با استفاده از روش تحلیل عاملی اکتشافی عوامل اختلاف زا طبقه بندی و میزان احتمال تبدیل هر گروه به اختلاف بررسی شد، در گام سوم، عوامل تاثیر گذار بر اختلاف با استفاده از روش AHP رتبه بندی شدند. نتایج نشان داد شاخص های مربوط به ضعف و نواقص مشاور و ضعف و نواقص کارفرما در بروز اختلاف بین شهرداری و پیمانکاران سهم بیشتری را به خود اختصاص می دهند، در زمینه ضعف و نواقص کارفرما، دخالت كارفرما در اموري مانند طراحي و جزئيات، نحوه ي اجرا و زمان بندي پروژه باعث دو باره كاري و افت راندمان در فعاليتها مي شود، همچنین تعلل در تصمیم گری توسط کارفرما مانند تاخير در بازبيني، تصويب يا ابلاغ تغييرات و سستي در پیشرفت پروژه ها تاثیرگذار است، تعلل در پیش پرداخت برای آماده سازی یا تجهیز کارگاه نیز سبب متضرر شدن پیمانکار و ایجاد اختلاف خواهد شد، تاخیر در اخذ مجوز از سازمانها نیز برعهده کارفرما می باشد که تاخیر در آن سبب کند شدن فعالیت های پروژه می شود و ادعاهای پیمانکاران را در پی خواهد داشت.
1- بهادری، اسماعیل؛ و امیریان، عبدالرحیم(1397). شناسایی و میزان تأثیر ادعاهای پیمانکاران ساختمانی در پروژههای خطوط برق خوزستان. دومین کنفرانس ملی مهندسی عمران، معماری با تأکید بر اشتغال‌زایی در صنعت ساختمان، قرچک.
2- تاج¬زاده، سید سعید؛ و برمایه¬ور، بهنود(1397). تأثیرات ادعاهای پیمانکاران Claim بر هزینه و زمان پروژههای عمرانی و راههای کنترل آن. کنفرانس ملی تحقیقات بنیادین در عمران، معماری و شهرسازی، تهران.
3- جهانگیری، حسین؛ و قمی اویلی، جعفر(1396). مطالعه دلایل اصلی ادعاهای مالی پیمانکاران claim در قراردادهای پروژه¬های نفتی و ارائه راه¬های کنترل آن. نخستین کنفرانس پژوهش در مهندسی عمران، معماری و علوم زمین، تهران: شرکت توسعه دانش فرزانگان.
4- ستوده بحرینی، مجتبی؛ و محمدی¬زاده، محسن(1397). بررسی علل عمده ادعاهای مالی پیمانکاران در قراردادهای عمرانی و ارائه راههای کنترل آن (مطالعه موردی مجتمع مس سرچشمه). سومین کنفرانس بینالمللی عمران، معماری و طراحی شهری، تبریز.
5- شاکری، اقبال؛ و رضازاده¬گان، اکبر(1395). شناسایی و اولویت¬بندی انواع دعاوی قراردادهای پیمانکاری در پروژه¬های عمرانی و دلایل بروز آنها. دومین کنفرانس بین¬المللی یافته¬های نوین پژوهشی در مهندسی عمران، معماری و مدیریت شهری، تهران.
6- Acharya, N. K., Dai Lee, Y., & Man Im, H. (2006). Conflicting factors in construction projects: Korean perspective. Engineering, construction and architectural management, 13(6), 543-566. doi:10.1108/09699980610712364
7- Alloh, K. O. (2014). Investigating of factors causes claims creation in construction projects in the Gaza Strip-Palestine. Investigating Of Factors Causes Claims Creation in Construction Projects in the Gaza Strip-Palestine.
8- Al-Mohsin, M. (2012). Claim analysis of construction projects in Oman. International Journal on Advanced Science, Engineering and Information Technology, 2(2), 73-78.
9- Bakhary, N. A., Adnan, H., & Ibrahim, A. (2015). A study of construction claim management problems in Malaysia. Procedia economics and finance, 23, 63-70. doi:10.1016/S2212-5671(15)00327-5
10- Chandramowli, S., Transue, M., & Felder, F. A. (2011). Analysis of barriers to development in landfill communities using interpretive structural modeling. Habitat International, 35(2), 246-253. doi:10.1016/j.habitatint.2010.09.005
11- Dandage, R. V., Mantha, S. S., & Rane, S. B. (2019). Strategy development using TOWS matrix for international project risk management based on prioritization of risk categories. International Journal of Managing Projects in Business, 12(4), 1003-1029. doi:10.1108/IJMPB-07-2018-0128
12- Kumar, S., Luthra, S., & Haleem, A. (2013). Customer involvement in greening the supply chain: an interpretive structural modeling methodology. Journal of Industrial Engineering International, 9, 1-13. doi:10.1186/2251-712X-9-6
13- Moura, H. M. P., & Teixeira, J. M. C. (2007). Types of construction claims: a Portuguese survey.
14- Nasirzadeh, F., Carmichael, D. G., Jarban, M. J., & Rostamnezhad, M. (2019). Hybrid fuzzy-system dynamics approach for quantification of the impacts of construction claims. Engineering, construction and architectural management, 26(7), 1261-1276. doi:10.1108/ECAM-08-2017-0150
15- Ruqaishi, M., & Bashir, H. A. (2015). Causes of delay in construction projects in the oil and gas industry in the gulf cooperation council countries: a case study. Journal of Management in Engineering, 31(3), 05014017. doi:10.1061/(ASCE)ME.1943-5479.0000248
16- Semple, C., Hartman, F. T., & Jergeas, G. (1994). Construction claims and disputes: Causes and cost/time overruns. Journal of construction engineering and management, 120(4), 785-795. doi:10.1061/(ASCE)0733-9364(1994)120:4(785)
17- Shrestha, P. P., & Fathi, M. (2019). Impacts of change orders on cost and schedule performance and the correlation with project size of DB building projects. Journal of legal affairs and dispute resolution in engineering and construction, 11(3), 04519010. doi:10.1061/(ASCE)LA.1943-4170.0000311
18- Wang, M. (2018, March). Research on the Claim of Duration and Cost Based on the Model of Different Engineering Contracts. In 2nd International Conference on Economics and Management, Education, Humanities and Social Sciences (EMEHSS 2018) (pp. 482-485). Atlantis Press. doi:10.2991/emehss-18.2018.97
19- Wang, M., & Niu, D. (2019). Research on project post-evaluation of wind power based on improved ANP and fuzzy comprehensive evaluation model of trapezoid subordinate function improved by interval number. Renewable Energy, 132, 255-265. doi:10.1016/j.renene.2018.08.009
سنجش شاخصه‌های تأثیرگذار بر منازعات و ادعاهای پیمانکاران در شهرداری تهران در سال‌های ۱۳۹۳ تا ۱۴۰۳
سامان صحرایی1، حميدرضا ربیع فرد2*
1- واحد تهران جنوب، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
2- واحد تهران جنوب، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران. (نویسنده مسئول)
تاریخ دریافت: [26/6/1402] تاریخ پذیرش: [22/9/1402]
پروژههای عمرانی بخش عظیمی از اعتبارات و منابع مالی یک کشور را به خود اختصاص میدهند. ادعاها و در پی آن اختلافات به ویژگیهای ذاتی در پروژه‌هایی تبـدیل شده‌اند کـه بسـیاري از ذینفعـان پروژهها، آن را از مخربترین اتفاقات این صنعت میدانند. در بیشتر پروژهها بـا سیسـتمهـاي مختلـف انجـام پروژه، امکان بروز ادعاهایی از سوي طرفین، به‌خصوص پیمانکـاران وجـود دارد. اگرچـه در هـیچ پروژه‌ای نمیتوان احتمال بروز این ادعاها را از میان برد، اما میتوان با شناسایی علل و منشـأ اصـلی بـروز ادعاهـا تا حد زیادي از وقوع آنها در پروژه جلوگیري کرد. پژوهش حاضر با بررسی علل منازعات و ادعاهای پیمانکاران در شهرداریها صورت پذیرفته است. در تحقیق حاضر با بررسی ادبیات تحقیق عوامل احتمالی مؤثر بر علل منازعات و ادعاهای پیمانکاران با شهرداریها شناسایی‌شده و سپس در قالب پرسشنامه در اختیار 20 نفر از خبرگان و متخصصان قرار گرفته است. در گام اول احتمال وقوع این موارد بین پیمانکاران و شهرداریها، سپس میانگین احتمال تبدیل به اختلاف موارد بین پیمانکاران و شهرداری با استفاده از آزمونهای آماری سنجیده شد و در مرحله بعد با استفاده از روش تحلیل عاملی اکتشافی عوامل اختلاف زا طبقه‌بندی و میزان احتمال تبدیل هر گروه به اختلاف بررسی شد، در گام سوم، عوامل تأثیرگذار بر اختلاف با استفاده از روش AHP رتبه‌بندی شدند. نتایج نشان داد شاخص‌های مربوط به ضعف و نواقص مشاور و ضعف و نواقص کارفرما در بروز اختلاف بین شهرداری و پیمانکاران سهم بیشتری را به خود اختصاص میدهند، در زمینه ضعف و نواقص کارفرما، دخالت كارفرما در اموري مانند طراحي و جزئيات، نحوه‌ی اجرا و زمان‌بندی پروژه باعث دوباره‌کاری و افت راندمان در فعالیت‌ها میشود، همچنین تعلل در تصمیم گری توسط کارفرما مانند تأخیر در بازبيني، تصويب يا ابلاغ تغييرات و سستي در پیشرفت پروژهها تأثیرگذار است، تعلل در پیش‌پرداخت برای آماده‌سازی یا تجهیز کارگاه نیز سبب متضرر شدن پیمانکار و ایجاد اختلاف خواهد شد، تأخیر در اخذ مجوز از سازمانها نیز بر عهده کارفرما است که تأخیر در آن سبب کند شدن فعالیت‌های پروژه میشود و ادعاهای پیمانکاران را در پی خواهد داشت.
واژگان کلیدی: منازعات و ادعاها، شهرداریها، مدیریت پروژه، پروژههای شهری، عمران.
1- مقدمه
طرح‌های عمرانی زیربناي توسعه و شکوفایی کشورها به حساب می‌آیند و در نظام اقتصادي و بودجه‌بندی کشورها از اهمیت خاصی برخوردار بوده و بخش بزرگی از بودجه کشور را به خود اختصاص میدهند. در کشور ما نیز هرساله مبالغ هنگفتی براي اجراي پروژههای ساخت در قالب طرح‌های عمرانی هزینه می‌گردد؛ اما به علت مشکلات متعدد معمولاً این پروژهها با صرف زمان و هزینه‌ای بیشتر از زمان و هزینه مصوب آنها به انجام می‌رسند. بخشی از این مشکلات ناشی از نقص دانش فنی است. در کنار مباحث فنی، سوءمدیریت از دیگر معضلات مهم در انجام پروژههای عمرانی است که میتوان از بروز اختلاف و ایجاد دعاوي مابین طرفین پیمان به‌عنوان یکی از شاخص‌های اصلی این سوءمدیریت نام برد که نهایتاً موجب تحمیل هزینه‌های مستقیم و غیرمستقیم بر اقتصاد ملی میشود. در سالهاي اخیر شاهد افزایش روزافزون اختلافات طرفین پیمان در دستگاه‌های دولتی با شرکت‌های پیمانکاري هستیم به‌نحوی‌که اختلافات جز لاینفک اکثر قریب به‌اتفاق این قراردادها گردیده و متعاقب آن منجر به تشکیل پرونده‌های متعدد در مراجع قضایی شده است. بررسی این موضوع که دلایل اصلی موارد ادعایی در پروژههای عمرانی چیست؟ و تا خیرات و افزایش هزینه‌های این پروژهها چه عللی دارد؟ و چه راهکارهایی جهت کاهش آنها وجود دارد؟ بسیار مهم و حیاتی است. چنانچه این دلایل شناسایی شود، میتوان راهکارهایی نیز کاهش موارد ادعایی و بهبود وضعیت پیشرفت این پروژهها ارائه نمود. همچنین با توجه به اینکه کشور ما همواره در معرض نوسانات داخلی و خارجی زیادی بوده است، با انجام این تحقیق میتوان در آینده اثرات ناشی از این نواسانات را در قراردادهای منعقده و موارد ادعایی پروژههای عمرانی به حداقل رساند و راهکارهای اجرایی جهت تسریع روند اجرایی این پروژهها و کاهش تأخیرات ارائه گردد.
2- مرور مبانی نظری و پیشینه
قرارداد توافقی است که قابل تفکیک بین کارفرما و پیمانکار منعقد میشود قرارداد نامیده میشود. یا به‌عبارت‌دیگر: پیمانکار طی توافقی متعهد میشود که در قبال کاری مشخص و از پیش تعیین‌شده در یک بازه زمانی مشخص و با مبلغی پول شرایط کار را از کارفرما دریافت نماید با توجه به تعاریف گفته شده هر عاملی که سبب بروز اختلال در تعهدات قرارداد شود سبب بروز ادعا از جانب پیمانکار میشود به‌عبارت‌دیگر پیمانکار در یک مدت‌زمان معین سودی قابل‌توجه برای خود پیش‌بینی میکند که هر عاملی سبب، شود این توافقنامه، در فرجه زمانی سود پیمانکار کاهش یابد؛ ادعاهایی برای پیمانکار به وجود می‌آید و یا به عبارت دیگری با توجه به کاهش ارزش زمانی پول که با توجه به تورم موجود در کشور شکل میگیرد و ارزش پول کاهش می‌یابد، ادعا مالی پیمانکاران شکل میگیرد (تاجزاده و برمایهور ۱۳۹۷؛ Ruqaishi & Bashir,.2015.).
در هر قراردادی پیمانکار متعهد میشود که موضوع اصلی پیمان را با کیفیتی از پیش تعیین شده و طبق برنامه زمانی از پیش تعیین‌شده و با بودجه مشخص به پایان برساند حال اگر یکی از این مؤلفه‌های اصلی پیمان دچار تغییر شود، بروز اختلاف توأم با طرح ادعا امری محتمل خواهد بود. سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور ادعا را چنین تعریف میکند (Wang & Niu, 2019).
الف) مطالبه پیمانکار برای پرداخت مبلغی اضافی مطالبه خسارت در قبال نقض، پیمان تمدید زمان اجرای پروژه و یا درخواست یا خواسته‌های دیگری که به اعتقاد وی بر اساس قرارداد حق آن را دارد (Acharya, Dai Lee & Man Im, 2006).
ب) درخواستی که معمولاً برای افزایش دریافت یا تمدید زمان، اجرا به‌وسیله پیمانکار انجام میشود (ستوده بحرینی و محمدیزاده، ۱۳۹۷).
ادعاهای معمول در پروژه حاصل تخطی یکی از طرفین از مفاد قرارداد است در برخی از موارد علت به وجود آمدن ادعا برداشت‌ها و تفسیرهای متفاوت پیمانکار و کارفرما از برخی بندهای قرارداد است و در برخی موارد دیگر، تغییرات پیش‌آمده در شرایط و درخواست‌ها. است که امروزه ادعا جز جداناپذیر قراردادها است. که ادعا مالی یک از تأثیرگذارترین آن‌هاست زیرا ادعا مالی در اکثر موارد سبب تعطیلی پروژه میشود. حال اگر این ادعا از جانب کارفرما، موردقبول واقع شود و کارفرما مجبور به پرداخت خسارت به پیمانکار شود این کار سبب بروز تغییر در برنامه زمان‌بندی پروژه خواهد شد.
- ادعا فنا شونده
ادعاهایی هستند که: احتمال پذیرش آن از طرف مقابل بسیار بالاست. چراکه مستندات و تحلیل انجام‌شده در لایحه ادعا از اعتبار کامل و کافی برخوردار است (جهانگیری و قمی اویلی، ۱۳۹۶).
۲-۵-۲ ادعاهای مشکوک
ادعاهایی هستند که احتمال پذیرش آن از طرف مقابل مشخص نیست و به نوع مستندات و تحلیل انجام‌شده در لایحه ادعا بستگی دارد (جهانگیری و قمی اویلی، ۱۳۹۶).
- ادعا زمانی
این ادعاها: معمولاً با هدف تجدیدنظر در مدت‌زمان قرارداد مطرح میشوند (ستوده بحرینی و محمدیزاده، ۱۳۹۷).
- ادعا مالی
ادعاهایی که در آن پیمانکار به دلیل نقص عملکرد کارفرما و یا به شکل قهری و به دلیل تغییر شرایط محیط، متضرر شده و تقاضای جبران خسارت میکند به‌عنوان‌مثال پیمانکار مدعی میشود که به دلیل تحریم‌ها قادر به تهیه تجهیزات موردنیاز پروژه به قیمت پیش‌بینی‌شده نیست و خواستار افزایش مبلغ قرارداد است (ستوده بحرینی و محمدی زاده، ۱۳۹۷).
- ادعاهای کیفی
ادعاهایی که در آن به‌عنوان‌مثال پیمانکار مدعی میشود که امکانات و تجهیزاتی که از سوی کارفرما در اختیار پیمانکار قرار گرفته است کیفیت و کارایی مورد توافق در قرارداد را ندارد (ستوده بحرینی و محمدی زاده، ۱۳۹۷).
در مقاله‌ای به‌عنوان کاربرد مدل‌سازی اطلاعات ساختمانی در کاهش دعاوی پروژههای عمرانی مهم‌ترین مشکل پروژههای عمرانی را دعاوی ایجادشده در آن معرفی میکند که وجود این دعاوی در پروژه سبب افزایش هزینه و زمان کل پروژه خواهد شد که در این مقاله با مدل‌سازی سعی شده دعاوی را در حد بسیار زیادی کاهش دهد. یک از دلایل کاهش دعاوی استفاده از BIM است. با این روش میتوان به خاص بودن روابط و همکاری پیشنهادشده این روش به‌تناسب روابط قراردادی خاص هر نوع سیستم اشاره کرد و در ادامه بیشتر ادعاهای مطرح‌شده از جانب پیمانکاران که با بهانه کردن آن تأخیرات خود را توجیه میکنند دوباره‌کاری است؛ که با روش BIM باعث تطبیق هر چه بیشتر نقشههای اجرایی با نقشههای طراحی و رفع تعارضات و ناسازگاری آنها میشود؛ که درنهایت باعث کاهش دعاوی در پروژه میشود در این مقاله ابتدا دعاوی مختلف مطرح در پروژهها بررسی و سپس با استفاده از مدل‌سازی اطلاعات ساختمان نحوه تحقیق کاهش دعاوی در پروژههای عمرانی؛ ارائه خواهد شد. سپس مدل‌سازی اطلاعات ساختمان را معرفی کرده و بعدازآن با تلفیق این موارد در حالت کلی راههای پیشگیری از دعاوی در پروژهها با رویکرد مدل‌سازی اطلاعات مطرح می‌گردد (شاکری و رضازادگان، 1395).
در مقاله‌ای تحت عنوان شناسایی و میزان تأثیر، ادعاهای پیمانکاران ساختمانی در پروژههای خطوط برق خوزستان نویسندگان با شناسایی علل ایجاد ادعاها تا حد زیادی از وقوع آنها در پروژه آتی جلوگیری کرده‌اند؛ که در کل، هدف اصلی این مقاله شناخت ادعا و میزان تأثیر آنها و اتخاذ راهکارهای پیشگیرانه است. عدم پرداخت به‌موقع صورت، وضعیت اشتباه یا ناقص بودن برآورد اولیه عدم مطالعه موانع موجود در پروژه و عدم برآورد صحیح مدت، قرارداد را مهم‌ترین عوامل مؤثر در بروز ادعا دانسته‌اند (بهادری و امیریان ۱۳۹۷).
در مقاله‌ای تحت عنوان ریسک پروژههای ساختمانی با قرارداد متعارف نویسندگان عنوان میکنند پروژههای ساختمانی از درون و بیرون با ریسک‌های زیادی روبرو هستند که در این مقاله هدف شناسایی ریسک‌های موجود و سپس تجزیه‌وتحلیل ریسک‌های موجود در پروژه است که ابتدا ۴۶ ریسک از طریق مطالعات و مصاحبه با متخصصین پروژهها شناسایی و اولویتبندی شده‌اند و درنهایت ریسک‌های عدم تأمین مالی و ضعف قراردادی به ترتیب از مهم‌ترین ریسک‌های پروژههای ساختمانی هستند؛ و درنتیجه به‌منظور رفع دعاوی ناشی از عدم تخصیص ریسک و کاهش ریسک در پروژههای عمرانی تهیه ماتریس تخصیص ریسک در اسناد مناقصه و قراردادهای پروژه امری ضروری است (Kumar, Luthra & Haleem, 2013; Dandage, Mantha & Rane, 2019).
در مقاله‌ای تحت عنوان تجزیه‌وتحلیل دلایل تأخیر در پروژههای ساختمانی هند و اقداماتی در جهت کاهش آن نویسندگان با یک نظرسنجی بین مشتریان عمده در، پروژه کارفرما و پیمانکار به دلایل تأخیر در پروژه پرداخته‌اند تأخیرات در پروژه را بر اساس نوع پروژه مشخص کرده‌اند و سپس پروژهها را بر اساس نوع قرارداد طبقه‌بندی کرده‌اند و سپس علل تأخیر در پروژههای DB و DBB باهم مقایسه شده‌اند برای تجزیه‌وتحلیل اطلاعات از روش‌های آلفای کرون باخ آنالیز واریانس یک‌طرفه آزمون کروسکال و روش والیس استفاده کرده‌اند که درنهایت نویسندگان نتیجه گرفته‌اند که؛ دلایل مربوط به امور مالی مهم‌ترین دلایل تأخیر در پروژههای هند می‌باشد و همچنین تأخیر در تسویه مطالبات، مشکلات مالی، پیمانکار تأخیر در پرداخت کارهای اضافی تغییرات توسط مالک، تأخیر در پرداخت از طرف پیمانکار به پیمانکار فرعی یا تأمین‌کنندگان سفارشات تغییر؛ تغییر دامنه، توسط مالک در حین ساخت‌وساز و تغییر در طراحی توسط صاحب‌امتیاز بسیار بالایی در این تحقیق کسب کرده‌اند (Alloh, 2014; Bakhary, Adnan & Ibrahim, 2015).
در تحقیقی تحت عنوان روش پویایی سیستم فازی ترکیبی برای تعیین کمیت اثرات ادعاهای ساختمانی نویسندگان با هدف ارائه یک رویکرد دینامیک سیستم فازی ترکیبی (SD) جدید برای تعیین میزان تأثیرات ادعاهای ساختمانی است طراحی / روش‌شناسی / رویکرد – مهم‌ترین ادعاهای مؤثر بر یک پروژه مشخص میشوند عوامل مختلفی که در تأثیر ادعاها مؤثر است شناسایی شده است. سپس مدل کیفی ادعاهای ساختمانی با توجه به ساختار پیچیده بین همبستگی عوامل تأثیرگذار ساخته میشود روابط ریاضی بین متغیرها تعیین میشود و مدل کمی از ادعاها ساخته میشود. سرانجام؛ منطق فازی برای در نظر گرفتن عدم قطعیت موجود در مدل پیشنهادی ادغام میشود. یافتهها برای نشان دادن قابلیت‌های مدل شبیه‌سازی پیشنهادی، بر روی یک پروژه واقعی اجرا میشود و تأثیرات ادعاهای شناسایی‌شده بر هزینه پروژه اندازه‌گیری میشود جنبه‌های جدید این مقاله به شرح زیر است ساختار گسترده و گسترده‌ای از مطالبات ناشی از تعامل داخلی و خارجی برای استفاده از SD به حساب می‌آید. عدم قطعیت‌های موجود در مورد تأثیرگذاری مطالبه در نظر گرفته میشود (Nasirzadeh, Carmichael, Jarban & Rostamnezhad, 2019; Wang, 2018).
در مقاله‌ای تحت عنوان مشکلات ادعای ساخت‌وساز در مالزی از دید پیمانکاران نویسندگان عنوان میکنند که؛ در صورت عدم مدیریت درست ادعا در پروژه می‌تواند ادعاهای موجود در پروژههای عمرانی را روز به روز بیشتر کند در این مقاله سعی شده با یک نظرسنجی و با شناسایی ادعاهای موجود در پروژه و بررسی آنها راهکارهایی جهت کاهش این ادعاها و مدیریت بهتر این ادعاها اتخاذ کنند. در این مقاله نتایج نظرسنجی و یافتههای اصلی ارائه شده است که نشان میدهد: عدم کارکنان سایت برای تشخیص فعالانه مطالبات عدم دسترسی به اطلاعات و یا عدم دسترسی به اسناد مربوطه و درگیری‌های ناشی از مذاکره مالک پیمانکار همه مشکلات اساسی مرتبط با روند مدیریت ادعا است. مشکلات مشاهده شده از این تحقیق می‌تواند برای حل یا بهبود سیستم مدیریت ادعای پیمانکاران استفاده شود (Chandramowli, Transue & Felder, 2011).
3- روش‌شناسی
قراردادهای پیمانکاری نوعی از قراردادهای اداری هستند که معمولاً مؤسسات، سازمان‌های عمومی و اداری مسئول، به‌عنوان کارفرما (که مظهر اجرای منافع عمومی هستند)، با اشخاص مبادرت به انعقاد آن در چهارچوب قوانین و مقررات مالی محاسباتی و مفاد شرایط عمومی پیمان می‌نمایند. ازجمله این قراردادها، قراردادهای پیمانکاری در حوزه ساخت‌وسازهای شهری است که دارای آثاری مهم هستند و توجه لازم و سیاست‌گذاری با توجه به مؤلفه‌های شهری در این زمینه را ایجاب می‌نماید به همین دلیل در زمینه منازعات و ادعاها در شهرداری در این مورد مقاله یا رساله‌ای استخراج نشده است.
تحلیل دادههای گردآوری‌شده یکی از بخشهای اصلی تحقیقات است. لذا باید بهترین روشها به‌منظور هدف دستیابی به نتایج مطلوب به کار گرفته شوند، با استفاده از مرور ادبیات تحقیق و مطالعات کتابخانه‌ای، مهم‌ترین عوامل منازعات و اختلافات بین پیمانکاران شناسایی و شرح داده شدند، سپس این عوامل در قالب پرسشنامه در اختیار نخبگان قرار گرفت و دادههای گردآوری‌شده از طریق پرسشنامه‌های ارسالی برای خبرگان با استفاده از آزمونهای آماری در نرم‌افزار SPSS تحلیل شدند و با روش AHP رتبه‌بندی شدند.
4- یافتهها
بر اساس نتایج مطالعات کتابخانه‌ای و مرور ادبیات تحقیق مهم‌ترین منشأ عوامل ادعا و اختلاف بین پیمانکاران و شهرداریها در یک پروژه شامل موارد زیر است:
4-1- تأخير در تكميل كار و دعوي براي تمديد زمان
اگر زمان جوهره و ذات قراردادهاي ساختن باشد مطمئناً يكي از اصول اساسي و مهم آن است. درواقع پروژهها می‌باید در يك تاريخ معين و مشخص به اتمام برسند و درصورتی‌که پروژه تجاري باشد اتمام زودتر منافع بيشتري خواهد داشت تا زماني كه كارفرما و پيمانكار قطعي بودن تاريخ تكميل پروژه را به دليل حساسيت فعالیت‌های ساخت نسبت به رويدادهاي تأخیر دار خارج از كنترل پيمانكار يا هر گروه ديگري ترجيح میدهند، نيازمند نوعي انعطاف‌پذیری در تاريخ انجام پروژهها هستیم. اين انعطاف در برابر تاريخ اتمام پروژه در تمامي فرم‌های استاندارد قراردادهاي ساخت گنجانده شده است. اين انعطاف نوعي حق را براي دريافت يا اعطاي تمديد زمان میدهد. حق تمديد مدت‌زمان پيمان قطعاً به نفع پيمانكار است. البته تا زماني كه پيمانكار مسئول پرداخت خسارت‌های وارده براي تأخیر در مدت‌زمانی كه تأخیر قانوني است، نباشد. بااین‌وجود حق تمديد زمان براي تكميل كار منافعي نيز براي كارفرما دارد. طبيعتاً هنگامی‌که تأخیر پیش‌آمده ناشي از اهمال كارفرما باشد و هيچ سازوکاری براي تمديد زمان طبق قرارداد وجود نداشته باشد، با توجه به اينكه وظيفه پيمانكار تكميل كار باشد و تاريخ تكميل قرارداد ديگر معتبر نيست طرف‌های قرارداد بايد بر روي تاريخ جديدي توافق كنند. مسئوليت ریسک‌هایی كه به دليل تأخیر پيش می‌آید بر اساس هم هر گروه در تأخیر تقسيم میشود. مدت‌زمان موردنیاز براي تكميل پروژه از تاريخ شروع پروژه محاسبه میشود. شكست در تكميل پروژه مطابق با مدت‌زمان تعریف‌شده نقض قرارداد است و خسارت آن می‌باید محاسبه شود. براي اين منظور، تأخیر در تكميل كار و دعوي براي تمديد زمان را در سه حوزه موردبررسی قرار می‌دهیم كه عبارت‌اند از:
- تمديد مدت‌زمان
- برنامه‌ریزی
- خسارت‌های نقدي.
4-2- تأخیر در پرداخت بابت كارهاي تکمیل‌شده
با توجه به اينكه تأمین سرمايه اكثر پروژههای كشور از محل تعهدات كارفرما صورت میگیرد به علت پاره‌ای مسائل همچون تعداد زياد پروژهها، بودجه‌ریزی نامناسب و محدوديت بودجه، مشكلات زيادي در عمل به تعهدات مالي توسط كارفرما وجود دارد كه گريبان گير اكثر شاخه‌های مختلف صنعت كشور است. نتيجه مستقيم اين مورد تأثیر بر وضعيت مالي پيمانكار است و مشكلات مالي پيمانكار را در پي دارد و پيمانكار مجبور به تأمین مالي خواهد بود که اين يعني هزینهها بیشتر براي پيمانكار. از طرف ديگر پول داراي ارزش زماني است. هزینه‌های مستقيم سرمایه‌ای دقيقاً به سبب بگذشت زمان و متأثر از عواملي چون نرخ بهره و نرخ تورم ايجاد میشود. در قراردادهای رايج كشور براي تأخیر در پرداخت‌ها از جانب كارفرما پيمانكار فقط مجاز به تمديد مدت پيمان است اما بهره وجوه پرداخت‌نشده به پيمانكار، عليرغم هزینه‌های سرمايه گزاري كه پيمانكار متحمل شده است و نيز هزینه‌های مرتبط با زمان افزایش‌یافته به او پرداختن می‌گردد. به علت تأخیر در پرداخت‌ها، برنامه‌ریزی منابع پيمانكار نيز ممكن است تغيير كند و او مجبور شود به علت اين تغيير برخي منابع را گران‌تر به دست آورد. پیمانکار همچنین ممكن است به علت تأخیر در پرداخت‌ها دچار كاهش راندمان و بهره‌وری نيز بشود (Semple, Hartman & Jergeas, 1994).
4-3- تغييرات پروژه
يكي از مشخصه‌های اصلي پروژههای ساخت، تغييرات پروژه است. هرگونه اضافه و كم شدن كارها در پروژه و اصلاحات تغيير محسوب میشود. هرچقدر که تغييرات زودتر مديريت شوند، تأثيرات آنها بر پروژه كمتر است. همچنين اگر مشكلات ناشي از تغييرات پروژه زودتر شناسايي شوند، اختلافات ناشي از آن به حداقل مقدار ممكن می‌رسد. با اعمال مديريت تغييرات به شیوه‌ی مناسب، «مديريت تغييرات» میتوان تدابير پيشگيرانه را براي تغييرات بالقوه اتخاذ كرد و همچنين مشكلات ناشي از تغييرات رخ داده را می‌تواند را زماني كوتاه و به طريقي مناسب رفع كرد. با توجه به تأثيرات مثبت و منفي كه تغييرات میتوانند بر هزينه، زمان و كيفيت پروژه داشته باشند، تغييرات به دو دسته‌ی كلي تغييرات سودمند و تغييرات مضر دسته‌بندی میشوند. تغييرات سودمند میتوانند از طريق مديريت ارزش حاصل شوند. عليرغم اينكه مديريت ارزش هزینه‌های بيشتري را به پروژه تحميل میکند اما در درازمدت براي پروژه مفيد است. از سوي ديگر تغييرات مضر از ارزش تعلق يافته به ذينفعان پروژه می‌کاهد (Shrestha & Fathi, 2019).
بر اساس آزمون Tتک نمونه‌ای احتمال وقوع 89 مورد اختلافی ذکرشده بین شهرداریها و پیمانکاران در پروژههای عمرانی وجود دارد. اما بر اساس نظر خبرگان همه این عوامل منجر به ایجاد اختلاف و منازعه بین شهرداریها و پیمانکاران نخواهند شد. عواملی که باعث اختلاف نخواهند شد عبارت‌اند از:
ü کنترل ترافیک و محدودیت کار در کارگاه
ü تأخیر به دلیل اثرات زیرسطحی (سطح آب زیرزمینی)
ü وقوع حادثه در حین ساخت
ü عوامل فورس ماژور
ü به وجود آمدن مشکلات بومی، اجتماعی و فرهنگی در ضمن اجرا
ü دستورات تغییر به دلیل تغییرات قانونی یا سیاسی
ü تغییر به دلیل اعتراض ساکنین منطقه (راههای دسترسی، عملیات ساخت، ایمنی و ...).
ü تغییر برای جلوگیری از صدمات احتمالی به دلیل ترافیک سنگین محدوده‌ی مجاور کارگاه خطر ناشی از مناطق متراکم
ü انجام کارهای اصلاحی و دستورات تغییر به دلیل حوادث به وجود آمده
ü تغییر در روش ساخت به دلیل درخواست پیمانکار برای افزایش ایمنی، کیفیت و سازگاری با محیط‌زیست
از دیدگاه خبرگان میانگین احتمال تبدیل به اختلاف موارد زیر بالاتر از سایر شاخصها بوده است:
ü افزایش هزینهها برای کاهش زمان پروژه با توجه به رفتارهای سیاسی،
ü افزایش هزینهها برای کاهش زمان پروژه با توجه به رفتارهای سیاسی
ü تغییر به دلیل اصلاحات توسط سازمان‌های دیگر
ü تأخیر به دلیل قابل تطبیق نبودن طراحی با شرایط خاص پروژه
ü مدیریت ضعیف زمان‌بندی
ü پروسه مالی زمان‌بر در سازمان کارفرما
ü تأخیر در تصویب نقشههای ساخت و نمونه مصالح
ü تأخیر در بررسی و تصویب مدارک فنی توسط کارفرما
ü تأخیر در تصمیم‌گیری،
ü دخالت کارفرما
ü تأخیر در آماده‌سازی و تحویل کارگاه
ü تأخیر در پیش‌پرداخت تجهیز کارگاه
ü تأخیر در بررسی و تصویب مدارک فنی توسط کارفرما
ü تأخیر در تصویب نقشههای ساخت و نمونه مصالح
با استفاده از روش تحلیل عاملی، این عوامل اختلاف زا در 5 طبقه عوامل مربوط به ضعف و نواقص کارفرما، ضعف و نواقص مشاور، ضعف پیمانکار، عوامل سیاسی و محیطی و قانون و مقررات گروه‌بندی شدند.
ویژه این عامل اول (ضعف کارفرما) که 965/5 است 34/20 درصد واریانس را تبیین میکند و بیشترین تأثیر را در بین پنج عامل دارد و مقدار ویژه عامل دوم 289/5 است که 732/16 درصد واریانس را در بر میگیرد. عامل ضعف و نواقص کارفرما که بیشترین تأثیر را در ایجاد اختلاف بین شهرداری و پیمانکاران را دارد با شاخص‌هایی مانند دخالت کارفرما، تأخیر در تصمیم‌گیری، تأخیر در آماده‌سازی و تحویل کارگاه، تأخیر در پیش‌پرداخت تجهیز کارگاه و... ارتباط و همبستگی دارد.
ارزیابی رتبه عوامل تأثیرگذار در اختلاف بین شهرداری و پیمانکاران با استفاده از روش AHP نیز نشان داد: گزینه‌های مربوط به معیارهای ضعف و نواقص مشاور و ضعف و نواقص کارفرما بیشترین تأثیر را در بروز اختلاف بین شهرداری و پیمانکاران دارند (Al-Mohsin, 2012; Moura & Teixeira, 2007).
دسته‌بندی عوامل اختلاف زا و تعیین میزان احتمال تبدیل هر عامل به اختلاف با استفاده از روش تحلیل عاملی اکتشافی
روش تحلیل عاملی دارای پنج مرحله به این شرح است: الف) تشکیل ماتریس داده‌ها، ب) محاسبه ماتریس همبستگی، ج) استخراج عاملها، د) دوران عاملها، ه) نام‌گذاری عاملها. نتیجه تحلیل عاملی در این بررسی شامل شش خروجی است، که در ادامه شرح داده خواهند شد.
شاخص KMO | 844/0 |
مقدار بارتلت | 14/420 |
درجه آزادی | 19 |
سطح معناداری | 000/0 |
خروجی اول به ترتیب شاخصKMO ، مقدار آماری آزمون بارتلت، درجه آزادی و سطح معناداری آزمون را نشان میدهد. ازآنجایی‌که مقدار شاخص KMO برابر 844/0 است (نزدیک به یک) تعداد نمونه برای تحلیل عاملی کافی است، همچنین سطح معناداری آزمون بارتلت، کوچک‌تر از 05/0 نشان میدهد تحلیل عاملی برای شناسایی مدل عاملی مناسب است.
عوامل اختلاف زا | اشتراک اولیه | اشتراک استخراجی |
1. تأخیر در پرداخت بابت کارهای تکمیل‌شده | 1 | 877/0 |
2. دخالت کارفرما | 1 | 859/0 |
3. تأخیر در تصمیم‌گیری | 1 | 743/0 |
4. تأخیر در آماده‌سازی و تحویل کارگاه | 1 | 818/0 |
5. تأخیر در پیش‌پرداخت تجهیز کارگاه | 1 | 813/0 |
6. تأخیر در بررسی و تصویب مدارک فنی توسط کارفرما | 1 | 809/0 |
7. تأخیر در تصویب نقشههای ساخت و نمونه مصالح | 1 | 836/0 |
8. تأخیر در اخذ جواز از دستگاه‌های ذی‌ربط | 1 | 916/0 |
9. تأخیر به دلیلی هماهنگی و ارتباط ضعیف بین طرفین | 1 | 921/0 |
10. تأخیر در بازدید و تأیید نهایی | 1 | 803/0 |
11. تأخیر به دلیل اختلاف بین ذی‌نفعان پروژه | 1 | 823/0 |
12. نبودن انگیزه لازم برای پیمانکار برای اتمام کار زودتر از موعد مقرر /جریمه‌های تأخیر غیر مؤثر | 1 | 834/0 |
13. تعلیق کار | 1 | 719/0 |
14. پروسه مالی زمان‌بر در سازمان کارفرما | 1 | 705/0 |
15. مشکل در تأمین مالی پروژه توسط پیمانکار | 1 | 834/0 |
16. اختلاف در برنامه زمانی پیمانکاران جز | 1 | 732/0 |
17. دوباره‌کاری ناشی از خطا در ساخت | 1 | 710/0 |
18. ضعف در مدیریت کارگاه | 1 | 794/0 |
19. ارتباط و هماهنگی ضعیف پیمانکار با سایر طرفین | 1 | 815/0 |
20. روش ساخت نامناسب | 1 | 724/0 |
21. تأخیر پیمانکاران جز | 1 | 773/0 |
22. انجام کارهای ناقص و با کیفیت کم توسط پیمانکار | 1 | 779/0 |
23. برنامه‌ریزی و زمان‌بندی نامناسب | 1 | 791/0 |
24. بازده پایین | 1 | 819/0 |
25. نبود هماهنگی در کارگاه | 1 | 749/0 |
26. مدیریت ضعیف زمان‌بندی | 1 | 859/0 |
27. بازرسی ضعیف | 1 | 868/0 |
28. کمبود تکنولوژی پیشرفته | 1 | 871/0 |
29. تأخیر در تدارک منابع | 1 | 803/0 |
30. تجربه کم پیمانکار | 1 | 782/0 |
31. تأخیر در تجهیز کارگاه | 1 | 865/0 |
32. تأخیر در آماده کردن نقشههای ساخت و نمونه مصالح | 1 | 801/0 |
33. تأخیر در تهیه و بررسی و تصویب مشارکت فنی | 1 | 611/0 |
34. تأخیر به دلیل نبود هماهنگی پیمانکار | 1 | 616/0 |
35. تأخیر در نظارت و تصمیم گیرهای آن | 1 | 722/0 |
36. تأخیر در ابلاغ دستورات | 1 | 889/0 |
37. ضعف در طراحی و نبود جزئیات کارها | 1 | 951/0 |
38. تأخیر به دلیل تجربه کم پرسنل مشاور مقیم کارگاه (نظارت) | 1 | 793/0 |
39. تأخیر به دلیل حضور نداشتن پرسنل مشاور در کارگاه | 1 | 817/0 |
40. تأخیر به دلیل قابل تطبیق نبودن طراحی با شرایط خاص پروژه | 1 | 836/0 |
41. تأخیر به دلیل در نظر نگرفتن روش اجرا در طراحی | 1 | 843/0 |
42. تأخیر به دلیل ضعف در کفیت مصالح و تجهیزات | 1 | 845/0 |
43. تأخیر در تحویل مواد و مصالح و تجهیزات | 1 | 937/0 |
44. بازده پایین نیروی کار | 1 | 921/0 |
45. اعتصاب نیروی کار | 1 | 813/0 |
46. کمبود نیروی کار | 1 | 832/0 |
47. ساختار سازمانی نامناسب جهت ارتباط عوامل پروژه | 1 | 852/0 |
48. ابهام در مختصات قرارداد و روشن نبودن جزئیات | 1 | 730/0 |
49. کنترل ترافیک و محدودیت کار در کارگاه | 1 | 718/0 |
50. در دسترس نبودن یا تأخیر در تأمین آب و برق | 1 | 846/0 |
51. تأخیر به دلیل اثرات زیرسطحی (سطح آب زیرزمینی) | 1 | 743/0 |
52. وقوع حادثه در حین ساخت | 1 | 723/0 |
53. عوامل فورس ماژور | 1 | 806/0 |
54. به وجود آمدن مشکلات بومی، اجتماعی و فرهنگی در ضمن اجرا | 1 | 827/0 |
55. دستورات تغییر به دلیل تغییرات قانونی یا سیاسی | 1 | 734/0 |
56. افزایش هزینهها برای کاهش زمان پروژه با توجه به رفتارهای سیاسی | 1 | 682/0 |
57. صدور دستورات تغییر به دلیل حوادث طبیعی | 1 | 693/0 |
58. تغییر در طراحی به دلیل تفاوت در شرایط زمین طبیعی و شرایط پیش‌بینی‌شده (مطالعات ژئوتکنیکی ناقص) | 1 | 702/0 |
59. تغییر به دلیل اصلاحات توسط سازمان‌های دیگر | 1 | 731/0 |
تغییر به دلیل اعتراض ساکنین منطقه (راههای دسترسی، عملیات ساخت، ایمنی و ...) | 1 | 649/0 |
60. اعمال تغییرات به دلیل درخواست کاربران آینده و یا سازمان‌های مسئول در مراحل پایانی ساخت | 1 | 771/0 |
61. تغییر برای جلوگیری از صدمات احتمالی به دلیل ترافیک سنگین محدوده‌ی مجاور کارگاه خطر ناشی از مناطق متراکم | 1 | 768/0 |
62. تغییر در روش ساخت به دلیل ضعف در نقشهها و مشارکت فنی و سازگاری با شرایط کارگاه | 1 | 871/0 |
63. تغییر در طراحی به دلیل تغییر در روشها و مصالح جدید حین دوره ساخت | 1 | 716/0 |
64. تغییر در طراحی به دلیل ضعف در نقشهها و مشارکت فنی و سازگاری با شرایط ویژه کارگاه | 1 | 681/0 |
65. تغییر در روش ساخت به دلیل ضعف در نقشهها و مشارکت فنی و سازگاری با شرایط ویژه کارگاه | 1 | 769/0 |
66. دستورات تغییر روی غلبه بر مشکلات ناشی از عدم ارتباط بین کارفرما و مشاور و پیمانکار | 1 | 814/0 |
67. تغییر به دلیل نقض در مدارک مربوط به قیمت‌گذاری | 1 | 623/0 |
68. تغییر در نوع مصالح به دلیل ضعف در نقشهها و مدارک فنی و سازگاری با شرایط کارگاه | 1 | 599/0 |
69. تغییر در روش ساخت برای تسریع در اجرا و هماهنگ شدن با برنامه‌ها زمان‌بندی | 1 | 783/0 |
70. دستور تغییر به دلیل عدم قطعیت در مورد موقعیت دقیق تأسیسات | 1 | 810/0 |
71. تغییر در طراحی به دلیل ناتوانی پیمانکار در اجرای عملیات طبق روشها و جزئیات تعیین‌شده | 1 | 671/0 |
72. تغییر در روش ساخت به دلیل درخواست پیمانکار برای افزایش ایمنی، کیفیت و سازگاری با محیط‌زیست | 1 | 666/0 |
73. انجام کارهای اصلاحی و دستورات تغییر به دلیل حوادث به وجود آمده | 1 | 609/0 |
74. تسریع و تغییر در روش اجرا به دلیل تغییرات رخ‌داده در پروژه | 1 | 789/0 |
75. دستور تغییر به دلیل تأخیرات رخ‌داده توسط پیمانکاران دیگر در رابطه با قراردادهای دیگر | 1 | 689/0 |
76. تغییر محدوده پروژه در حین ساخت | 1 | 890/0 |
77. تغییرات در مدیریت کارفرمای دولتی | 1 | 955/0 |
78. تغییرات قیمت مصالح و مواد در بازار و یا کمیاب شدن آنها | 1 | 896/0 |
79. اعمال تغییرات در قرارداد | 1 | 978/0 |
80. خاتمه پیمان توسط پیمانکاران | 1 | 655/0 |
81. قیمت‌گذاری قرارداد | 1 | 832/0 |
82. عدم انتخاب سیستم اجرای مناسب پروژه | 1 | 994/0 |
83. نحوه برگزاری مناقصه (انتخاب پایین‌تر قیمت پیشنهادی) | 1 | 902/0 |
84. زمان قرار نامعقول و تحمیلی | 1 | 936/0 |
85. ضعف در انتخاب مشاور مناسب برای پروژه | 1 | 837/0 |
86. تحمیل در مناقصه قبل از تکمیل فرایند طراحی | 1 | 934/0 |
87. عدم وجود معیار مناسب برای سنجش کیفیت کار پیمانکار | 1 | 634/0 |
88. مشکلات مربوط به پرسنل نیروی کار غیرتخصصی | 1 | 748/0 |
خروجی دوم که چگونگی همبستگی متغیرها با یکدیگر به ترتیب اشتراک اولیه (Initial) و اشتراک استخراجی (Extraction) را نشان میدهد. اشتراک یک متغیر برابر مربع همبستگی چندگانه برای متغیرهای مربوطه با استفاده از عاملها (به‌عنوان پیش‌بینی کننده) با یکدیگر است به دلیل اینکه ستون اشتراکها را قبل از استخراج عامل (عاملها) بیان میکند، تمامی اشتراکهای اولیه برابر 1 است. هر چه مقادیر اشتراک استخراجی بزرگتر باشد، عاملهای استخراج‌شده، متغیرها را بهتر نشان میدهند.
جدول (3) عاملهای استخراج‌شده، مقادير ويژه و درصد تبيين واريانس آنها از مجموعه شاخصها
عوامل | مقادیر ویژه اولیه | عوامل مقادير ويژه بدون چرخش استخراجي | عوامل مقادير ويژه با چرخش استخراجی | ||||||
| مجموع | واریانس | تجمعی | مجموع | واریانس | تجمعی | مجموع | واریانس | تجمعی |
1 | 930/11 | 405/13 | 405/13 | 930/11 | 405/13 | 405/13 | 965/5 | 34/20 | 72/6 |
2 | 579/10 | 887/11 | 292/25 | 579/10 | 887/11 | 292/25 | 289/5 | 732/16 | 646/12 |
3 | 033/9 | 150/10 | 441/35 | 033/9 | 150/10 | 441/35 | 516/4 | 122/15 | 720/17 |
4 | 407/7 | 232/8 | 764/43 | 407/7 | 232/8 | 764/43 | 703/3 | 332/14 | 882/21 |
5 | 937/6 | 795/7 | 559/51 | 937/6 | 795/7 | 559/51 | 468/3 | 692/12 | 775/55 |
خروجی سوم در قسمت اول مربوط به مقادیر ویژه است و تعیینکنندهی عاملهایی است که در تحلیل باقی میماند (عاملهایی که داری مقدار ویژه کمتر از 1 هستند از تحلیل خارج میشوند) عوامل خارج‌شده از تحلیل، عواملی هستند که حضور آنها باعث تبیین بیشتر واریانس نمیشوند. قسمت دوم این جدول مربوط به مقدار ویژهی عوامل استخراجی بدون چرخش است. در این پژوهش عاملهای 1 تا 5 دارای مقدار ویژهی بزرگتر از یک هستند و در تحلیل باقی میمانند. این 5 عامل میتوانند درصدی از تغییرپذیری (واریانس) متغیرها را توضیح دهند. قسمت سوم این جدول مربوط به عوامل مقادير ويژه با چرخش استخراجی است. درواقع عمل اسـتخراج عاملها بـا اسـتفاده از محتویات ماتریس همبستگي بين شاخصها بـه دسـت مـيآيـد.
جدول (4) بارگذاري عاملهای استخراجي از شاخصها (ماتریس عوامل دوران یافته)
ردیف | عاملها | ||||
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | |
| 449/0 | - | - | - | - |
| 498/0 | - | - | - | - |
| 650/0 | - | - | - | - |
| 580/0 | - | - | - | - |
| 304/0 | - | - | - | - |
| 521/0 | - | - | - | - |
| 273/0 | - | - | - | - |
| - | - | - | - | 271/0 |
| - | - | - | - | 235/0 |
| 487/0 | - | - | - | - |
| - | - | - | 432/0 | - |
| - | - | 611/0 | - | - |
| - | - | - | 467/0 | - |
| 568/0 | - | - | - | - |
| - | - | 610/0 | - | - |
| - | - | 508/0 | - | - |
| - | - | 507/0 | - | - |
| - | - | 504/0 | - | - |
| - | - | 261/0 | - | - |
| - | 218/0 | - | - | - |
| - | - | 254/0 | - | - |
| - | - | 264/0 | - | - |
| - | 225/0 | - | - | - |
| - | - | 231/0 | - | - |
| - | - | 228/0 | - | - |
| - | 307/0 | - | - | - |
| 214/0 | - | - | - | - |
| 213/0 | - | - | - | - |
| 209/0 | - | - | - | - |
| - | - | 212/0 | - | - |
| - | - | 211/0 | - | - |
| - | 258/0 | - | - | - |
| - | 246/0 | - | - | - |
| - | - | 228/0 | - | - |
| 335/0 | - | - | - | - |
| 331/0 | - | - | - | - |
| - | 633/0 | - | - | - |
| - | - | 264/0 | - | - |
| - | 227/0 | - | - | - |
| - | 311/0 | - | - | - |
| - | 529/0 | - | - | - |
| 329/0 | - | - | - | - |
| 412/0 | - | - | - | - |
| - | - | 348/0 | - | - |
| - | - | 366/0 | - | - |
| - | - | 331/0 | - | - |
| - | - | - | 419/0 | - |
| - | - | - | 417/0 | - |
| - | - | 482/0 | 339/0 | - |
| - | - | - | 546/0 | - |
| - | - | - | 543/0 | - |
| - | - | - | 523/0 | - |
| - | - | - | 606/0 | - |
| - |
| - | 627/0 | - |
| - | - | - | - | 682/0 |
| - | - | - | 634/0 | - |
| - | - | - | 334/0 | - |
| - | - | 463/0 | - | - |
| - | - | - | - | 298/0 |
| - | - | - | - | 329/0 |
| - | - | - | 304/0 | - |
| - | - | 226/0 | - | - |
| - | 430/0 | - | - | - |
| - | 453/0 | - | - | - |
| - | 357/0 | - | - | - |
| - | - | - | - | 334/0 |
| 486/0 | - | - | - | - |
| - | 586/0 | - | - | - |
| - | - | 398/0 | - | - |
| - | 573/0 | - | - | - |
| - | - | 387/0 | - | - |
| - | - | 382/0 | - | - |
| - | - | - | 261/0 | - |
| - | - | - | 263/0 | - |
| - | - | 364/0 | - | - |
|
| 594/0 | - | - | - |
| 481/0 | - | - | - | - |
| - | - | - | 238/0 | - |
| 745/0 | - | - | - | - |
| - | - | - | 439/0 | - |
| 791/0 | - | - | - | - |
| - | 682/0 | - | - | - |
1. | 674/0 | - | - | - | - |
| 651/0 | - | - | - | - |
| 642/0 | - | - | - | - |
| 564/0 | - | - | - | - |
| 534/0 | - | - | - | - |
| - | - | - | 544/0 | - |
خروجی چهارم که در تحلیل عاملی به ماتریس عوامل دوران یافته اختصاص دارد که باید مبنای نام‌گذاری عوامل قرار گیرد. در این جدول، هر متغیر معمولاً در یک عامل بار میشود.
ج-تعیین درصد واریانس متغیرها بعد از چرخش واریماکس و نام‌گذاری عاملها
عامل اول: بر اساس یافتههای جدول (4)، مقدار ویژه این عامل 965/5 است 34/20 درصد واریانس را تبیین میکند و بیشترین تأثیر را در بین پنج عامل دارد. این عامل با متغیرهایی مانند دخالت کارفرما، تأخیر در تصمیم‌گیری، تأخیر در آماده‌سازی و تحویل کارگاه، تأخیر در پیش‌پرداخت تجهیز کارگاه و ... دارای همبستگی مثبت و بالايي است که مربوط به ضعف کارفرما است، بنابراین ضعف کارفرما نام میگیرند.
عامل دوم: بر اساس جدول (4)، مقدار ویژه این عامل 289/5 است و 732/16 درصد واریانس را در بر میگیرد. این عامل با متغیرهای روش ساخت نامناسب، برنامه‌ریزی و زمان‌بندی نامناسب، مدیریت ضعیف زمان‌بندی، تأخیر در آماده کردن نقشههای ساخت و نمونه مصالح، تأخیر در تهیه و بررسی و تصویب مشارکت فنی، ضعف در طراحی و نبود جزئیات کارها و ... دارای همبستگی مثبت و بالايي است که مربوط به عوامل مشاور است، بنابراین تحت عنوان ضعف مشاور نام میگیرد.
عامل سوم: بر اساس جدول (4)، مقدار ویژه این عامل 516/4 است که 122/15 درصد واریانس را تبیین میکند. این عامل با متغیرهای نبودن انگیزه لازم برای پیمانکار برای اتمام کار زودتر از موعد مقرر/جریمه‌های تأخیر غیر مؤثر، مشکل در تأمین مالی پروژه توسط پیمانکار و ... دارای همبستگی است و با توجه به اینکه مربوط به ضعفها و ویژگیهای پیمانکاران است تحت عنوان ویژگیهای پیمانکار نام میگیرند.
عامل چهارم: بر اساس جدول (4)، مقدار ویژه این عامل 703/3 است و 332/14 درصد واریانس را در تبیین می‌نماید. این عامل با متغیرهای مشکلات مربوط به پرسنل نیروی کار غیرتخصصی، تغییرات قیمت مصالح و مواد در بازار و یا کمیاب شدن آنها، انجام کارهای اصلاحی و دستورات تغییر به دلیل حوادث به وجود آمده، و ... همبستگی دارد که مربوط به عوامل محیطی و سیاسی است بنابراین عامل سیاسی-محیطی نام میگیرند.
عامل پنجم: مقدار ویژه این عامل 468/3 است که 692/10 درصد واریانس را در بر میگیرد. این عامل با متغیرهای تأخیر در اخذ جواز از دستگاه‌های ذی‌ربط، تأخیر به دلیلی هماهنگی و ارتباط ضعیف بین طرفین، و ... دارای همبستگی است و با توجه ارتباط با قوانین و مقررات تحت عنوان قوانین و مقررات نامیده شد.
د-درتبه بندی عوامل اختلاف زا بین شهرداری و پیمانکاران از دیدگاه متخصصان و نخبگان چگونه است؟
برای رتبه‌بندی عوامل اختلاف زا بین شهرداری و پیمانکاران ابتدا معیارها در قالب پرسشنامه شامل دو بخش زوجی مؤلفه‌ها (معیارها) بر اساس جدول ارجحیت نه کمیتی و ارزیابی شاخص در طیف 1: بسیار بی‌اهمیت تا 5: بسیار بااهمیت تدوین و در اختیار 15 نفر از خبرگان دانشگاهی و اجرایی قرار گرفت سپس بر اساس یافتههای حاصل‌شده با استفاده از روش AHP شاخصها به ترتیب اهمیت رتبه‌بندی شده‌اند.
جدول (6) مقایسه زوجی معیارهای کلی
معیارهای کلی | قوانین و مقررات | ضعف و مشکلات کارفرما | ضعف و مشکلات مشاور | ضعف پیمانکاران | عوامل سیاسی و محیطی | نرخ سازگاری |
قوانین و مقررات | 1 | 2 | 3 | 4 | 1 | 1/0 |
ضعف و مشکلات کارفرما | 6 | 1 | 5 | 6 | 3 | |
ضعف و مشکلات مشاور | 7 | 5 | 1 | 8 | 9 | |
ضعف پیمانکاران | 8 | 4 | 3 | 1 | 4 | |
عوامل سیاسی و محیطی | 2 | 3 | 1 | 4 | 1 | |
مجموع ستون | 24 | 17 | 13 | 23 | 18 |
|
جدول (6) اهمیت نسبی معیارهای کلی نسبت به یکدیگر را از دید متخصصان نشان میدهد. نرخ سازگاری مقایسه زوجی این معیارها 1/0 است که بیانگر قابل‌قبول مقایسه-های زوجی است.
- محاسبه وزن نسبی معیارها
برای محاسبه وزن نسبی معیارها، مقایسه‌های زوجی در یک ماتریس K.K ﺛﺒﺖ ﻣﻲگردند. اﻋﺪاد ﻫﺮ ﻳﻚ از مقایسهها ﺑـﻪ ﻳﻜـﻲ از دو صورت اﻋﺪاد ا تا 9 و ﻳﺎ ﻣﻌﻜﻮس ﻣﺬﻛﻮر ﺗﻌﻴﻴﻦ میشوند. سپس وزن معیارها باید برای هر یک از ﻣﻌﻴﺎر تصمیم‌گیری ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﺷﻮد. اﻳﻦوزن-ﻫﺎ به‌طور اﻧﺘﺰاﻋﻲ ﻣﺸﺨﺺ میکنند که در کل کدام معیارها مهم‌تر هستند. برای محاسبه‌ی وزن این معیارها از چهار روش میتوان استفاده کرد که عبارت‌اند از: 1- روش کمینه مربعات 2-روش کمینه مربعات لگاریتمی 3-روش بردار ویژه 4-روش‌های تقریبی. از روش‌های ﻓﻮق روش ﺑﺮدار وﻳﮋه ﺑﻴﺸﺘﺮ مورداستفاده ﻗﺮار ﻣـﻲﮔﻴـﺮد، اﻣـﺎ اگر ماتریس A دارای ابعاد بزرگ‌تری ﺑﺎﺷﺪ، ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﺑﺮدار ﻣﻘﺎدﻳﺮ و ﺑﺮدارﻫﺎي وﻳﮋه ﻃﻮﻻﻧﻲ و وقت‌گیر خواهد بود. ﺑـﻪﻫﻤـﻴﻦدﻟﻴـﻞ اﺳﺖ که ساعتی، چهار روش تقریبی مجموع سطری، مجموع ستونی، میانگین حسابی و ﻣﻴﺎﻧﮕﻴﻦ ﻫﻨﺪﺳـﻲ را ارائه کرده است (شکوهی و مرادی، 1391). در این بررسی از روش میانگین حسابی استفاده شده است. بدین ترتیب برای محاسبه وزن نسبی معیار ابتدا میانگین حسابی سطرهای ماتریس معیار را به‌دست‌آمده و سپس نرمال شده و وزن هر معیار به دست آمده است...
جدول (7) وزن نسبی معیارهای کلی با استفاده از میانگین حسابی
معیارهای کلی | قوانین و مقررات | ضعف و مشکلات کارفرما | ضعف و مشکلات مشاور | ضعف پیمانکاران | عوامل سیاسی و محیطی | وزن معیار |
قوانین و مقررات | 045/0 | 133/0 | 230/0 | 173/0 | 05/0 | 126/0 |
ضعف و مشکلات کارفرما | 273/0 | 066/0 | 385/0 | 261/0 | 167/0 | 230/0 |
ضعف و مشکلات مشاور | 318/0 | 333/0 | 076/0 | 348/0 | 5/0 | 315/0 |
ضعف پیمانکاران | 272/0 | 267/0 | 230/0 | 043/0 | 222/0 | 206/0 |
عوامل سیاسی و محیطی | 091/0 | 2/0 | 077/0 | 174/0 | 055/0 | 119/0 |
مجموع ستون | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 |
- وزن نسبی گزینهها (شاخصها):
پس از تعیین وزن نسبی معیارهای کلی، جهت تعیین وزن نسبی گزینهها (شاخصها)، امتیازات داده شده به گزینهها (شاخصها) توسط متخصصان که به‌صورت طیفی از 1: بسیار بی‌اهمیت تا 5: بسیار بااهمیت مشخص شد و میانگین پاسخ‌ها به‌عنوان امتیاز در نظر گرفته شد، سپس به روش مجموع ستونی (نرمال‌سازی خطی) نرمال و درنهایت وزن نسبی آنها محاسبه شد.
جدول (8) وزن نسبی شاخص-ها
معیار | ردیف | امتیاز | وزن نسبی |
ضعف کارفرما |
| 95/3 | 014/0 |
| 83/3 | 013/0 | |
| 3 | 010/0 | |
| 48/3 | 012/0 | |
| 23/3 | 011/0 | |
| 33/3 | 012/0 | |
| 52/3 | 013/0 | |
| 89/2 | 09/0 | |
| 88/3 | 014/0 | |
| 21/2 | 007/0 | |
| 89/1 | 006/0 | |
| 4 | 014/0 | |
| 33/3 | 012/0 | |
| 76/3 | 013/0 | |
| 12/2 | 007/0 | |
| 1/4 | 015/0 | |
| 24/3 | 011/0 | |
| 87/1 | 006/0 | |
| 34/4 | 016/0 | |
| 64/3 | 013/0 | |
| 2 | 008/0 | |
| 85/3 | 014/0 | |
| 84/1 | 006/0 | |
| 37/3 | 012/0 | |
| 91/1 | 005/0 | |
ضعف مشاور |
| 62/3 | 013/0 |
| 21/4 | 015/0 | |
| 93/3 | 014/0 | |
| 56/3 | 013/0 | |
| 43/3 | 012/0 | |
| 38/4 | 016/0 | |
| 14/4 | 017/0 | |
| 42/3 | 012/0 | |
| 4 | 014/0 | |
| 76/3 | 013/0 | |
| 12/3 | 011/0 | |
| 83/2 | 010/0 | |
| 61/3 | 013/0 | |
| 91/2 | 010/0 | |
| 79/3 | 013/0 | |
ضعف پیمانکار |
| 39/2 | 008/0 |
| 83/2 | 010/0 | |
| 2 | 007/0 | |
| 3 | 010/0 | |
| 33/3 | 011/0 | |
| 56/3 | 013/0 | |
| 85/1 | 006/0 | |
| 78/3 | 013/0 | |
| 21/3 | 011/0 | |
| 45/2 | 008/0 | |
| 65/3 | 013/0 | |
| 41/3 | 012/0 | |
| 2 | 007/0 | |
| 89/3 | 014/0 | |
| 12/3 | 011/0 | |
| 3 | 017/0 | |
| 18/3 | 09/0 | |
| 23/1 | 004/0 | |
| 09/3 | 010/0 | |
| 2 | 006/0 | |
| 34/1 | 014/0 | |
| 93/3 | 003/0 | |
| 47/2 | 008/0 | |
| 73/3 | 009/0 | |
| 77/2 | 009/0 | |
عوامل محیطی و سیاسی |
| 86/2 | 010/0 |
| 63/3 | 013/0 | |
| 14/2 | 010/0 | |
| 86/2 | 008/0 | |
| 30/2 | 008/0 | |
| 87/2 | 013/0 | |
| 96/2 | 009/0 | |
| 23/4 | 010/0 | |
| 59/3 | 015/0 | |
| 44/4 | 013/0 | |
| 39/2 | 016/0 | |
| 62/3 | 009/0 | |
| 89/3 | 014/0 | |
| 76/3 | 013/0 | |
| 16/3 | 013/0 | |
| 23/2 | 016/0 | |
قوانین و مقررات |
| 4 | 014/0 |
| 82/3 | 013/0 | |
| 23/4 | 015/0 | |
| 34/3 | 013/0 | |
| 21/3 | 011/0 | |
| 68/3 | 013/0 | |
| 31/1 | 004/0 |
محاسبه وزن نهایی گزینهها
در یک فرآیند سلسله مراتبی وزن نهایی گزینهها از مجموع حاصل‌ضرب وزن نسبی معیارها در وزن گزینهها به دست می‌آید. برای این کار از اصل ترکیب سلسله مراتبی که منجر به یک بردار اولویت با در نظر گرفتن همه قضاوت‌ها در تمامی سطوح سلسله مراتبی میشود، طبق فرمول زیر استفاده شده است.
در این فرمول
WK: ضریب اهمیت معیار K، WI: ضریب اهمیت زیر معیار، gij: امتیاز گزینه j در ارتباط با معیار i است.
جدول (9) وزن نهایی و رتبه گزینهها
معیار | ردیف | وزن نهایی | رتبه |
ضعف کارفرما |
| 00323/0 | 20 |
| 00313/0 | 24 | |
| 00245/0 | 38 | |
| 00248/0 | 37 | |
| 00264/0 | 35 | |
| 00272/0 | 30 | |
| 00288/0 | 26 | |
| 00236/0 | 40 | |
| 00318/0 | 19 | |
| 00173/0 | 53 | |
| 00153/0 | 60 | |
| 00327/0 | 17 | |
| 00272/0 | 29 | |
| 00307/0 | 23 | |
| 00404/0 | 8 | |
| 00335/0 | 16 | |
| 00265/0 | 34 | |
| 00153/0 | 60 | |
| 00355/0 | 14 | |
| 00297/0 | 25 | |
| 00164/0 | 54 | |
| 00315/0 | 21 | |
| 00150/0 | 61 | |
| 00272/0 | 30 | |
| 00156/0 | 59 | |
ضعف مشاور |
| 00406/0 | 9 |
| 00471/0 | 2 | |
| 00440/0 | 5 | |
| 00339/0 | 11 | |
| 00384/0 | 12 | |
| 00491/0 | 1 | |
| 00464/0 | 3 | |
| 00383/0 | 13 | |
| 00448/0 | 4 | |
| 00421/0 | 7 | |
| 00349/0 | 15 | |
| 00317/0 | 20 | |
| 00404/0 | 10 | |
| 00326/0 | 17 | |
| 00424/0 | 6 | |
ضعف پیمانکار |
| 00175/0 | 53 |
| 00207/0 | 46 | |
| 00146/0 | 62 | |
| 00219/0 | 45 | |
| 00244/0 | 39 | |
| 00261/0 | 36 | |
| 00135/0 | 67 | |
| 00277/0 | 29 | |
| 00235/0 | 41 | |
| 00179/0 | 53 | |
| 00267/0 | 33 | |
| 0025/0 | 37 | |
| 00146/0 | 64 | |
| 00285/0 | 27 | |
| 00228/0 | 43 | |
| 00219/0 | 45 | |
| 00233/0 | 42 | |
| 00090/0 | 73 | |
| 00226/0 | 44 | |
| 00147/0 | 63 | |
| 00098/0 | 71 | |
| 00288/0 | 26 | |
| 00181/0 | 51 | |
| 00200/0 | 48 | |
| 00202/0 | 47 | |
عوامل محیطی و سیاسی |
| 00121/0 | 68 |
| 00153/0 | 60 | |
| 00121/0 | 68 | |
| 00099/0 | 70 | |
| 00097/0 | 72 | |
| 00153/0 | 60 | |
| 00117/0 | 69 | |
| 00121/0 | 68 | |
| 00179/0 | 52 | |
| 00152/0 | 57 | |
| 00188/0 | 50 | |
| 00101/0 | 69 | |
| 00164/0 | 55 | |
| 00326/0 | 18 | |
| 00153/0 | 58 | |
| 00188/0 | 50 | |
| 00173/0 | 53 | |
| 00173/0 | 53 | |
| 00189/0 | 49 | |
| 00168/0 | 54 | |
| 00144/0 | 66 | |
| 00165/0 | 56 | |
| 00058/0 | 74 |
جدول (9) وزن نهایی گزینهها و رتبه آنها را نشان میدهد. همان‌گونه که مشاهده میشود برخی عوامل اختلاف زا بین شهرداری و پیمانکاران از دید خبرگان رتبه یکسانی کسب کرده‌اند. عوامل زیر به ترتیب رتبه 1 تا 20 را در ایجاد اختلاف به دست آورده‌اند:
1. ضعف در طراحی و نبود جزئیات کارها
2. برنامه‌ریزی و زمان‌بندی نامناسب
3. تأخیر به دلیل حضور نداشتن پرسنل مشاور در کارگاه
4. تأخیر به دلیل در نظر نگرفتن روش اجرا در طراحی
5. مدیریت ضعیف زمان‌بندی
6. عدم انتخاب سیستم اجرای مناسب پروژه
7. تغییر در طراحی به دلیل تغییر در روشها و مصالح جدید حین دوره ساخت
8. تأخیر به دلیل ضعف در کفیت مصالح و تجهیزات
9. روش ساخت نامناسب
10. دستور تغییر به دلیل عدم قطعیت در مورد موقعیت دقیق تأسیسات
11. تأخیر در آماده کردن نقشههای ساخت و نمونه مصالح
12. تأخیر در تهیه و بررسی و تصویب مشارکت فنی
13. تأخیر به دلیل قابل تطبیق نبودن طراحی با شرایط خاص پروژه
14. اعمال تغییرات در قرارداد
15. تغییر در طراحی به دلیل ضعف در نقشهها و مشارکت فنی و سازگاری با شرایط ویژه کارگاه
16. -تأخیر در تحویل مواد و مصالح و تجهیزات
17. تأخیر در تدارک منابع
18. ابهام در مختصات قرارداد و روشن نبودن جزئیات
19. پروسه مالی زمان‌بر در سازمان کارفرما
20. تأخیر در پرداخت بابت کارهای تکمیل‌شده.
5- بحث و نتیجهگیری
همان‌گونه که از نتایج پژوهش مشخص است، شاخص‌های مربوط به ضعف و نواقص مشاور و ضعف و نواقص کارفرما در بروز اختلاف بین شهرداری و پیمانکاران سهم بیشتری را به خود اختصاص میدهند، در درجه بعدی شاخص‌های ضعف پیمانکاران و سپس شاخص‌های عوامل محیطی و سیاسی اولویت بیشتری در ایجاد اختلاف بین شهرداری و پیمانکاران دارند، شاخص‌های قوانین و مقررات در پایین اولویت قرارگرفته‌اند. عدم توانایی کارفرما در ایجاد هماهنگی بین عوامل مختلف پروژه نیز تأخیر در ابلاغ دستورات و متعاقب آن تأخیر در اتمام پروژه خواهد شد که ادعای پیمانکاران را سبب میشود. يكي از دلايل ايجاد ادعا و در پي آن اختلاف در پروژههای عمراني را میتوان روند برگزاري مناقصات يا معيارهاي واگذاري قرارداد دانست. قیمت‌گذاری قرارداد بر عهده کارفرما است که بر اساس برنده اعلام کردن پایین‌تر قیمت پیشنهادی است، برنده اعلام کردن پایین‌ترین قیمت پیشنهادی سبب نادیده گرفتن شدن سایر موارد مانند زمان، كيفيت يا صلاحيت میشود، اين روند باعث میشود كه پيمانكاران در بسياري از موارد با پيشنهاد قیمت‌های پايين و غیرمعقول برنده شوند اما به دليل نداشتن بنيه مالي، صلاحيت و توانايي لازم جهت انجام كارها با قیمت داده‌شده، موجبات توقف يا تأخیر را به وجود آورند. طراحی نقشههای تفضیلی جزئی طرح‌ها مرحله‌ای حساس و زمان‌بر است، در صورت تمایل کارفرما به کاهش زمان طراحی برای کاستن مدت‌زمان پروژه، تهیه نقشه-ها بی‌مطالعه و عجولانه انجام میشود که موجب عدم تطابق نقشهها هنگام اجرای پروژه میشود و ادعاهای پیمانکاران را در پی دارد.
در رابطه ضعف و نواقص مشاور، طراحی نقشهها بر عهده مشاور است که ضعف در طراحي و نبود جزئيات كارها می‌تواند سبب ایجاد مشکل در پیاده‌سازی نقشهها هنگام اجرای پروژه شود که منجر به تعویق انجام فعالیت‌های پروژه میشود، تجربه کم پرسنل مشاور سبب تضعیف كنترل كيفيت و عدم‌تأیید بازرسی‌ها و انتقال نادرست موارد مهم به دفتر مرکزی میشود اين عوامل درمجموع منجر به اخلال در روند اجراي پروژه و تأخیر میشوند.
عدم حضور پرسنل مشاور در كارگاه براي اتمام فعالیت‌های اجراشده و اصلاح آنها در صورت نیاز، سبب بلاتکلیفی پيمانكار و دوباره‌کاری ميگردد. ضعف در مطالعات اوليه توسط مشاور سبب قابل تطبيق نبودن طراحي با شرايط خاص پروژه میشود، تقاضا براي اصلاح آن فرايندي زمان‌گیر است و می‌تواند موجب تأخیر و ادعاهای يیمانکار شود، همچنین به علت جدا بودن فرآيند طراحي و اجرا توسط شرکت‌های مشاور و پيمانكار، تعامل و ارتباط اين دو عامل کاهش یافته و فرآيند انجام پروژه از يكپارچگي خارج میشود.
در رابطه با عوامل مربوط به پیمانکار، توانایی پیمانکار در تصمیم‌گیری‌های مناسب در موقعیت‌های خاص و حساس عاملی مهم در اجرای و تحویل به‌موقع پروژه است که می‌تواند اختلافات و ادعای کارفرما ناشی از تأخیر در تحویل پروژه را به حداقل برساند. تأمین نیروی متخصص و ماهر بر عهده پیمانکار است و همه عوامل پروژه و کارگاه شامل مهندسین، رانندگان ماشین‌آلات، بتن ريزهاي درجه‌یک، قالب‌بندها، آرماتوربندها و ... باید توانایی، تبحر تجربه لازم برای انجام پروژه را داشته باشند، در غیر این صورت، پروژه با مشکل مواجه و سبب ادعای پیمانکار میشود. از سوی دیگر در صورت تأخیر پروژه در اثر بی‌مسئولیتی کارفرما، پیمانکار ملزم به پرداخت حقوق در زمان بیکاری برای حفظ نیروهای خود است که باعث افزایش هزینهها و ادعای پیمانکار میشود.
پیشنهادات
ü انتخاب مشاور باتجربه به‌منظور انجام مطالعات اولیه دقیق و طراحی باکیفیت نقشه قبل از شروع پروژهها
ü تعیین قرارداد عادلانه، با کیفیت منطبق با واقعیات بین کارفرما و پیمانکار
ü انطباق هزینه‌های پروژه با قیمت قرارداد پیشنهادی
ü تعیین معیارهایی برای سنجش تسلط و توانایی، تجربه پیمانکار
ü منطقی بودن محدوده زمانی قرارداد انجام پروژهها
ü انعطاف‌پذیری قرارداد با توجه به شرایط غیرمنتظره.
6- منابع
1- بهادری، اسماعیل؛ و امیریان، عبدالرحیم(1397). شناسایی و میزان تأثیر ادعاهای پیمانکاران ساختمانی در پروژههای خطوط برق خوزستان. دومین کنفرانس ملی مهندسی عمران، معماری با تأکید بر اشتغال‌زایی در صنعت ساختمان، قرچک.
2- تاجزاده، سید سعید؛ و برمایهور، بهنود(1397). تأثیرات ادعاهای پیمانکاران Claim بر هزینه و زمان پروژههای عمرانی و راههای کنترل آن. کنفرانس ملی تحقیقات بنیادین در عمران، معماری و شهرسازی، تهران.
3- جهانگیری، حسین؛ و قمی اویلی، جعفر(1396). مطالعه دلایل اصلی ادعاهای مالی پیمانکاران claim در قراردادهای پروژههای نفتی و ارائه راههای کنترل آن. نخستین کنفرانس پژوهش در مهندسی عمران، معماری و علوم زمین، تهران: شرکت توسعه دانش فرزانگان.
4- ستوده بحرینی، مجتبی؛ و محمدیزاده، محسن(1397). بررسی علل عمده ادعاهای مالی پیمانکاران در قراردادهای عمرانی و ارائه راههای کنترل آن (مطالعه موردی مجتمع مس سرچشمه). سومین کنفرانس بینالمللی عمران، معماری و طراحی شهری، تبریز.
5- شاکری، اقبال؛ و رضازادهگان، اکبر(1395). شناسایی و اولویتبندی انواع دعاوی قراردادهای پیمانکاری در پروژههای عمرانی و دلایل بروز آنها. دومین کنفرانس بینالمللی یافتههای نوین پژوهشی در مهندسی عمران، معماری و مدیریت شهری، تهران.
6- Acharya, N. K., Dai Lee, Y., & Man Im, H. (2006). Conflicting factors in construction projects: Korean perspective. Engineering, construction and architectural management, 13(6), 543-566. doi:10.1108/09699980610712364
7- Alloh, K. O. (2014). Investigating of factors causes claims creation in construction projects in the Gaza Strip-Palestine. Investigating Of Factors Causes Claims Creation in Construction Projects in the Gaza Strip-Palestine.
8- Al-Mohsin, M. (2012). Claim analysis of construction projects in Oman. International Journal on Advanced Science, Engineering and Information Technology, 2(2), 73-78.
9- Bakhary, N. A., Adnan, H., & Ibrahim, A. (2015). A study of construction claim management problems in Malaysia. Procedia economics and finance, 23, 63-70. doi:10.1016/S2212-5671(15)00327-5
10- Chandramowli, S., Transue, M., & Felder, F. A. (2011). Analysis of barriers to development in landfill communities using interpretive structural modeling. Habitat International, 35(2), 246-253. doi:10.1016/j.habitatint.2010.09.005
11- Dandage, R. V., Mantha, S. S., & Rane, S. B. (2019). Strategy development using TOWS matrix for international project risk management based on prioritization of risk categories. International Journal of Managing Projects in Business, 12(4), 1003-1029. doi:10.1108/IJMPB-07-2018-0128
12- Kumar, S., Luthra, S., & Haleem, A. (2013). Customer involvement in greening the supply chain: an interpretive structural modeling methodology. Journal of Industrial Engineering International, 9, 1-13. doi:10.1186/2251-712X-9-6
13- Moura, H. M. P., & Teixeira, J. M. C. (2007). Types of construction claims: a Portuguese survey.
14- Nasirzadeh, F., Carmichael, D. G., Jarban, M. J., & Rostamnezhad, M. (2019). Hybrid fuzzy-system dynamics approach for quantification of the impacts of construction claims. Engineering, construction and architectural management, 26(7), 1261-1276. doi:10.1108/ECAM-08-2017-0150
15- Ruqaishi, M., & Bashir, H. A. (2015). Causes of delay in construction projects in the oil and gas industry in the gulf cooperation council countries: a case study. Journal of Management in Engineering, 31(3), 05014017. doi:10.1061/(ASCE)ME.1943-5479.0000248
16- Semple, C., Hartman, F. T., & Jergeas, G. (1994). Construction claims and disputes: Causes and cost/time overruns. Journal of construction engineering and management, 120(4), 785-795. doi:10.1061/(ASCE)0733-9364(1994)120:4(785)
17- Shrestha, P. P., & Fathi, M. (2019). Impacts of change orders on cost and schedule performance and the correlation with project size of DB building projects. Journal of legal affairs and dispute resolution in engineering and construction, 11(3), 04519010. doi:10.1061/(ASCE)LA.1943-4170.0000311
18- Wang, M. (2018, March). Research on the Claim of Duration and Cost Based on the Model of Different Engineering Contracts. In 2nd International Conference on Economics and Management, Education, Humanities and Social Sciences (EMEHSS 2018) (pp. 482-485). Atlantis Press. doi:10.2991/emehss-18.2018.97
19- Wang, M., & Niu, D. (2019). Research on project post-evaluation of wind power based on improved ANP and fuzzy comprehensive evaluation model of trapezoid subordinate function improved by interval number. Renewable Energy, 132, 255-265. doi:10.1016/j.renene.2018.08.009
Measuring the Influencing Factors on Disputes and Claims of Contractors in Tehran Municipality (2014-2024)
Saman Sahrai1, Hamidreza Rabifard2*
1- South Tehran Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran.
s.shikhipor@gmail.com
2- South Tehran Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran. (Corresponding Author)
Relations@azad.ac.ir
Abstract
Construction projects significantly contribute to a country's financial resources, yet claims and disputes have become common in these projects. Many stakeholders consider these disputes among the most destructive events in the industry. In most projects, there is a possibility of claims from parties, particularly contractors, due to differences in project implementation systems. While eliminating claims is impossible, identifying the primary causes and origins of claims can help prevent them from occurring in projects. This study investigated the causes of disputes and claims by contractors in municipalities. A comprehensive literature review was conducted to identify potential factors affecting disputes and claims. Subsequently, a questionnaire was administered to 20 experts and specialists to validate these factors. The probability of disputes occurring and the average probability of these disputes converting into significant differences between contractors and municipalities were measured using statistical tests. Exploratory factor analysis was employed to classify the factors causing these differences, and the probability of conversion for each group was analyzed. The Analytical Hierarchy Process (AHP) method was used to rank the factors affecting these differences. The results showed that indicators related to the consultant's weaknesses and shortcomings, as well as those related to the employer's weaknesses and shortcomings, accounted for a significant share in the occurrence of disputes between municipalities and contractors. Specific issues such as the execution and timing of projects, duplication of work, delays in decision-making, and delays in obtaining necessary permits were found to contribute to disputes and claims. The study underscores the importance of effective project management, timely communication, and collaboration between contractors and municipalities to minimize disputes and claims.
Keywords: Disputes and Claims, Municipalities, Project Management, Urban Projects, Civil Engineering.
