ریخت‌شناسی هندسی صحن مساجد اسلامی ایران (نمونه تطبیقی: 9 مسجد از دوره تیموری، صفوی و قاجار)
محورهای موضوعی :نازنين نسترن پور 1 , محسن طبسی 2 *
1 - پژوهشگر دکتری معماری، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد، مشهد، ایران.
2 - 2. دانشیار گروه معماری، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد.
کلید واژه: انتظام هندسی, تناسبات, صحن مساجد, ریخت‌شناسی, معماری اسلامی ایران.,
چکیده مقاله :
مکان‌های عبادی به‌ویژه مساجد که یکی از غنی‌ترین بسترهای تکامل و تعالی‌بخش روح بشر به شمار می‌روند، از اهمیت و توجه زیادی برخوردارند. هندسه این ابنیه یکی از وجوه مشترک و قاعده‌مند به شمار می‌رود که از تناسبات و قواعد خاصی برخوردار بوده و باعث پیدایش هویتی میراثیِ ناملموس اما قابل تدبر برای دوره معاصر گشته است. شناخت و بازخوانی اين تناسبات می‌تواند در مرمت و برداشت مجدد از بناهاي تاريخي و به‌کارگیری آن‌ها در معماری آینده نقش بسزايي ايفا نموده و موجب اعتلای معماری جدیدتر گردد. این پژوهش درصدد است تا بازشناسی قواعد و تحلیل تناسبات آن‌ها از طریق تحلیل‌های هندسی، تفاوت‌ها و مشابهت‌های موجود با این مسئله را در بستر فرهنگی دوران تیموری تا صفوی شناسایی نماید. جهت شناسایی روابط ریاضی کالبد معماری صحن مساجد و فهم تناسبات هندسی آن‌ها، این پژوهش از روش ترکیبی تفسیری تاریخی، مستند بر قرائن معتبر و استدلال منطقی از نوع ریاضی بهره جسته است. بر این اساس اضلاع و تناسبات صحن‌ها و اجزای تشکیل‌دهنده‌ی 9 مسجد تیموری، صفوی و قاجاری، مورد تحلیل‌های عددی با مبنای محاسبات طولی - اقلیدسی و مقیاس نسبت‌های موجود در پلان صحن مساجد قرارگرفته است. یافته‌های این تحقیق نشان می‌دهد، هندسه صحن و اجزای تشکیل‌دهنده‌ی آن در مساجد موردبحث از تناسبات طلایی بهره گرفته و مهتابی‌ها الحاق شده به صحن مساجد از دوره صفوی، در دوره قاجاری با همین قاعده تداول یافته‌اند.
Places of worship, especially mosques, are considered one of the richest platforms for the evolution and exaltation of the human spirit and possess great significance. The geometry of these buildings is considered one of their common and regular features, having specific proportions and rules. Also, it has created an intangible heritage identity for the contemporary era. Knowing and interpreting these proportions can play an important role in repairing and reusing the historic building, using them in future architectures, and elevating the new architecture. This research aims to discover similarities and differences between cultural platforms from the Timurid to Safavid eras by reviewing the principles and proportions using geometric analysis. To identify the mathematical relationships of the architectural body of mosques' courtyards and understand their geometrical proportions, this research has used the combined method of historical interpretation based on valid evidence and logical reasoning of the mathematical type. Based on this, the sides and proportions of the courtyards and constituent parts of 9 Timurid, Safavid, and Qajar mosques have been subjected to numerical analysis based on Euclidean-longitudinal calculations and the scale of proportions in the courtyard plan of the mosques. Findings of this research indicate that the geometry of the courtyard and components of the discussed mosques have employed golden proportions, and Mahtabi halls attached to the mosque courtyards during the Safavid period have been developed in the same proportions through the Qajar period.
1- اردلان، ن.، و بختیار، ل. (1379). حس وحدت: سنت عرفانی در معماری ایرانی. ترجمه شاهرخ، ح. اصفهان: نشر خاک.
2- دهخدا، ع. (1377). لغتنامه. انتشارات دانشگاه تهران. تهران
3- آذرخرداد، ف.، ، هاشمی‌زرج‌آباد، ح.، زارعی، ع. (۱۳۹۷). ارزیابی هندسه کاربردی در نقشۀ سه بنای بقعۀ ابوبکر تایبادی، مسجد گوهرشاد و مدرسۀ غیاثیۀ خرگرد. مطالعات باستان‌شناسی پارسه، ۲(۴)، ۱۳۶-۱۲۱.
4- بختیار نصرآبادی، آ.، پورجعفر، م.، و تقوایی، ع. (1394). تحلیلی بر نقش زیباشناسانه هندسه در شکل گیری فضای شهری چهارباغ عباسی. فصلنامه علمی-پژوهشی مطالعات شهری 5(17)، 41-54.
5- بلخاری قهی، ح. (1388). سرگذشت هنر در تمدن اسلامی. پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی. تهران.
6- بورکهارت، ت. (1386). مبانی هنر اسلامی. ترجمه نصری، ا. انتشارات حقیقت. تهران.
7- رسولی، ا.، اعتصام، ا.، و مهرداد، م. (1399). سبک و تزیین معماری بناهای دوره تیموریان. هنر اسلامی، 16(37)، 110-128.
8- رضائی‌نیا، ع. (1396). صورت ایوان در معماری ایرانی، از آغاز تا سده‌های نخستین اسلامی. مطالعات معماری ایران، 6(11)، 125-144.
9- زرگر، ا، ندیمی، ح.، و مختارشاهی، ر. (1386). راهنمای معماری مسجد. انتشارات دید. تهران.
10- کمالی، م. (1389). بررسی معماری دوره قاجار. دو فصلنامه تخصصی دانش و مرمت و میراث فرهنگی، 5(4)، 47-54.
11- گروتر، ی. (1386). زیبایی شناسی در معماری. ترجمه پاکزاد، ج.، و همایون، ه. دانشگاه شهید بهشتی، مرکز چاپ و انتشارات. تهران.
12- فون مایس، پ. (1386). نگاهی به مبانی معماری، از فرم تا مکان. ترجمه آیوازیان، س. انتشارات دانشگاه تهران. تهران.
13- نقره کار، ع. (1387). درآمدی بر هویت اسلامی در معماری و شهرسازی. تهران: نشر پیام سیما.
14- نوایی، ک.، حاج قاسمی، ک. (1390). خشت و خیال: شرح معماری اسلامی ایران. :دانشگاه شهید بهشتی و سروش. تهران.
15- یورماکا، ک. (1391). مقدماتی بر روش‌های طراحی (معماری). ترجمه: بذرافکن، ک. تهران: انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکزی.